بررسی رابطه خلاقیت با اثربخشی عملکرد شغلی مدیران

هدف از این پژوهش، بررسی رابطه خلاقیت مدیران با اثربخشی عملکرد شغلی می باشد.

بررسی رابطه خلاقیت با اثربخشی عملکرد شغلی مدیران

چکیده

هدف از این پژوهش، بررسی رابطه خلاقیت مدیران با اثربخشی عملکرد شغلی می باشد. تحقيق موجود، به روش‌های همبستگی است، و پژوهش در شرايط طبيعي انجام پذیرفته و پژوهشگر از انجام هر گونه دستكاري و كنترل خودداري نموده است. جامعه آماری کلیه ی مدیران شهرستان —– می‌باشد که تعداد آنها 86 نفر است. با استفاده از نمونه گیری ساده تعداد 50 نفر به طور تصادفی انتخاب شدند. یافته های پژوهش نشان داد که بین خلاقیت مدیران و عملکرد شغلی آنان رابطه معنادار وجود دارد و همچنین که بين بعد سیالی و عملکرد شغلی، در سطح معنی داری 05/0 رابطه معنی دار وجود ندارد بين بعد ابتکار و عملکرد شغلی، در سطح معنی داری 05/0 رابطه معنی دار وجود دارد . بين بعد انعطاف پذیری و عملکرد شغلی، در سطح معنی داری 05/0 رابطه معنی دار وجود دارد بين بعد بسط و عملکرد شغلی، در سطح معنی داری 05/0 رابطه معنی دار وجود ندارد .
کلمات کلیدی: خلاقیت، عملکرد شغلی، مدیران

مقدمه

هر شغل دارای ویژگی‌هایی منحصر به فرد است. مثلاً آیا این شغل نیازمند کار فکری است یا جسمی؟ محیط شلوغ دارد یا خلوت؟ کار به تنهایی انجام می‌شود یا با گروه؟ نحوه نظارت چگونه است؟ و بسیاری از مسائل دیگر. در مقابل افراد هم دارای ویژگی‌های شخصیتی خود هستند. دوست دارند به تنهایی در گروه کار کنند.
شخصیت، مجموعه‌ای از ویژگی‌های روانی است که در فرد به صورت پایدار وجود دارد و بر رفتار و تفکر وی اثرگذار است. یا به عبارت دقیق‌تر شخصیت افراد ترکیبی از ویژگی‌های روانی است که ما برای مشخص کردن جایگاه آن شخص در طبقه‌بندی به کار می‌بریم (رابینز و دی سنزو، 1998، ترجمه: شادی، اعرابی و رفیعی، 1385).
در جهان امروز تفکر، نوآوری و کارآفرینی و ایده‌های خلاق و استفاده از آن در سازمان‌ها اجتناب‌ناپذیر است. همان طور که تولد و مرگ سازمان‌ها به بینش، بصیرت و توانایی مؤسسان بستگی دارد، رشد و بقای آنها نیز به عواملی همچون توانایی، خلاقیت و نوآوری منابع انسانی وابسته است. اگر برنامه‌ریزان، تصمیم‌گیرندگان و کارکنان سازمان کارآفرین باشند، فرصت‌های اقتصادی را بهتر درک کرده، قادرند از منابع موجود به منظور نوآوری استفاده بیشتری ببرند، در نتیجه سریع‌تر رشد می‌کنند و در صحنه رقابت بیشتر دوام می‌آورند (هادی‌زاده، و رحیمی فیل‌آبادی، 89، 1384).
شواهد متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد عملکرد یک سازمان، به ویژه کارآیی بیش از هر چیز متأثر از کارآمدی مدیر یا مدیران، آن سازمان است. عوامل مختلفی بر خلاقیت افراد تأثیر دارد که با بررسی آنها می‌توان تأثیر خلاقیت را با کل عملکرد مورد تأمل روشمند قرار داد. با توجه به این که محیط رقابتی امروز، محیطی پویا و در حال تغییر است، نوآوری برای رشد، موفقیت و بقای سازمان عامل حیاتی به شمار می‌رود. نوآوری فردی مدیران نیز در محیط کار، پایه اصلی ارتقای عملکرد هر سازمانی است، در این پژوهش به بررسی رابطه بین خلاقیت و عملکرد پرداخته می‌شود.

بیان مسئله

در زمینه خلاقیت، تعاریف متعدد و متنوعی ارائه شده است. خلاقیت واژه‌ای عربی است که ریشه آن «خلق» به معنی آفریدن است. در لغت‌نامه دهخدا، خلاقیت به معنای خلق کردن و به وجود آوردن است و فرد خلاق شخصی است که دارای عقاید نو باشد. در فرهنگ وبستر (2003)، خلاقیت، قدرت و توانایی خلق و ایجاد مفاهیم یا به کارگیری آن در شکل جدید از طریق مهارت‌های ذهنی تعریف شده است.
خلاقیت، توانایی کاربرد دانش برای حل مسئله و نوآوری است. خلاقیت همواره شامل ایده‌های جدید نیست بلکه گاهی می‌تواند درباره انتقال دانش موجود به موقعیت‌های جدید و قرار دادن آنها در موقعیت متفاوت باشد و یا می‌تواند در مرتبط ساختن روش‌هایی که قبلاً وجود نداشته‌اند، به کار گرفته شود (نیاز آذری و همکاران، 1390: ص 81).
خلاقیت عبارت است از خلق کردن مفهوم و چیزی تازه و منحصر به فرد، به گونه‌ای که مناسب و مفید، موجب حل یک مسئله، سؤال یا نیاز علمی، صنعتی یا اجتماعی شود (پیرخائفی، 1384: ص 41). خلاقیت از دیدگاه‌های مختلفی (فلسفی، علمی، روان‌شناختی اجتماعی، عصب شناختی، روان‌سنجی، بوم‌شناختی) بررسی شده است.
خلاقیت توانایی فرد برای تولید پاسخی به طور کامل نوین در مواجهه با مسائل است و پاسخ خلاق، نخست نباید شامل تکرار چیزی باشد که فرد در گذشته دیده یا شنیده است و دوم پاسخ باید مسئله را به گونه‌ای مناسب و سودمند حل کند (تسبیح‌سازان، 1380: ص 19).
گیلفورد نیز با نگاهی براساس ویژگی‌های شخصیتی فرد خلاق، خلاقیت را مجموعه‌ای از توانایی‌ها و خصایصی می‌داند که موجب تفکر خلاق می‌گردد (نیازآذری و همکاران، 1390: ص 81).
در سازمان‌هایی که خلاقیت و نوآوری از ضروریات است، نقش مدیران بسیار حساس می‌نماید، زیرا مدیریت می‌تواند توانایی و استعداد خلاقیت و نوآوری را در افراد ایجاد و تشویق کند یا رفتار و عملکرد آن می‌تواند مانع یک امر حیاتی شود. هنر مدیر خلاق عبارت است از استفاده از خلاقیت دیگران و پیدا کردن ذهن‌های خلاق. مدیر خلاق باید فضایی بیافریند که بتواند خلاق باشد و افراد سازمان را هم برای خلاقیت تحریک کند (نیلی آرام، 1377، ص 31 و 32).
ارتفای عملکرد یکی از چالش‌های سازمان‌های بخش خصوصی، دولتی و عمومی است و یکی از رویکردهای استراتژیک سازمان‌ها برای نیل به عملکرد بالا و دستیابی به موفقیت‌های چشم‌گیر کارآفرینی سازمانی است (یداللهی فارسی، 1384، 132)، در همین راستا، کارآفرینی سازمانی در حال تبدیل شدن به یک سلاح انتخابی برای بسیاری از سازمان‌ها به ویژه سازمان‌های بزرگ است (کوزه‌چیان و همکاران، 6، 1389).
عملکرد شغلی یک مفهوم کلی است که نتیجه فعالیت‌ها و میزان دستیابی به اهداف سازمان را نشان می‌دهد و عوامل گوناگونی (از جمله: توانایی، ساختار سازمانی، سیستم‌های مختلف سازمانی، فرهنگ سازمانی و شرایط محیط کار) بر آن اثر می‌گذارد. عملکرد نشان می‌دهد که یک سازمان تا چه اندازه به اهداف خود رسیده است. عملکرد اغلب با «تلاش» که اشاره به صرف انرژی دارد یکسان تلقی می‌شود، اما عملکرد براساس نتایج فعالیت‌ها اندازه‌گیری می‌شود و این امر بر سطح تلاش و مسیر آینده سازمان تأثیر می‌گذارد.
در بسیاری از سازمان‌ها، ارزشیابی عملکرد، بخش جدایی‌ناپذیر برنامه‌های مدیریت منابع انسانی و ابزار بسیار کارآمد در توسعه حرفه‌ای محسوب می‌شود و برای مقاصد متعددی مورد استفاده قرار می‌گیرد (یداللهی فارسی، 1384، 132).
خلاقیت میلی ذاتی است که در وجود انسان به ودیعه نهاده شده و انسان مظهر خلاقیت الهی است (مطهری، 1372). تحولات پرشتاب جهانی در عرصه علم و صنعت، جوامع بشری را بر آن داشته تا با نگرشی جدید به دارایی‌های غیر عینی، در صدد افزایش توانایی‌هایی خود برای هم‌گامی با این تغییرات باشد.
در حقیقت سکون و بی‌حرکتی در دنیای متغیر امروز چه برای یک سازمان و چه برای یک کشور در هر اندازه که باشد، نتیجه‌ای جز نابودی به همراه نخواهد داشت. امروزه خلاقیت و نوآوری نه به عنوان یک نیاز بلکه به عنوان شرط بقاء هر سازمان یا جامعه تلقی گردیده و بر آموزش و کسب مهارت‌های لازم در به کارگیری این استعداد ویژه بشری تأکید بسیاری شده است.
کلیدی‌ترین مسأله در جامعه ما و تمام جوامع در حال توسعه، خلاقیت است. یعنی مسأله‌ای که با آن درست برخورد نشده است. خلاقیت نه ژنتیکی است و نه مربوط به نژادی خاص، بلکه اکتسابی است. حتی در کشورهای پیشرفته نیز اگر سیستم‌های خلاق آنها از کار بیافتد، از رقابت‌ها عقب می‌افتند و نابود می‌شوند لذا تنها راه نجات کشورهای در حال توسعه خلاقیت است و راه دیگری ندارند (خوشنویس، 1387).
بدیهی است برای هم‌گامی با این تحولات، ارائه ایده‌ها و نظریه‌های جدید و بازسازی علوم مختلف امری اجتناب‌ناپذیر می‌باشد و خلاقیت (علی‌رغم قدمت تاریخی آن) به عنوان شاخه‌ای جدید در علوم بشری به معنای مجموعه توانایی‌ها و خصصه‌هایی که منجر به ارائه کیفیت‌های تازه‌ای از مفاهیم و معانی گردیده و منشأ ابتکارات و نوآوری‌ها می‌باشد مطرح است. خلاقیت از جنس تفکر بوده و یک توانایی محسوب می‌گردد، در نتیجه قابل پرورش یافتن و یا در صورت عدم توجه، محکوم به تحلیل رفتن است.
این تحقیق به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا بین خلاقیت مدیران و عملکرد شغلی آنان رابطه وجود دارد؟

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش 1
1-1-مقدمه 2
1-2-بیان مسئله 3
1-3-اهمیت و ضرورت پژوهش 5
1-4-اهداف 7
1-4-1-هدف اصلی 7
1-4-2-اهداف فرعی 7
1-5-فرضیه 7
1-5-1-فرضیه اصلی 7
1-5-2-فرضیه فرعی 7
1-6-تعریف مفهومی و عملیاتی 8
1-6-1-تعاریف مفهومی: 8
1-6-2- تعریف عملیاتی 9

فصل دوم: پيشينه تحقيق 10
الف) پيشينه نظري 11
2-1-مبانی نظری رضایت شغلی 11
2-1-1- تعریف رضایت شغلی 11
2-1-2- عوامل موثر بر رضایت شغلی 12
2-1-2-1- عوامل سازمانی 12
2-1-2-2- عوامل محیطی 13
2-1-3-3- عوامل فردی 13
2-1-3- غنی‌سازی شغلی 15
2-1-4- مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها 15
2-1-5- زمان کاری شناور 15
2-1-6- آثار وجود رضایت شغلی 16
2-1-7- رضایت شغلی از دیدگاه صاحب نظران 18
2-1-8- نظریه‌های رضایت شغلی 19
2-1-8-1- نظریه سلسله مراتب نیازها 19
2-1-8-2- نظریه انگیزش اجتماعی 19
2-1-8-3- نظریه واسطه‌ای انگیزشی 20
2-1-8-4- نظریه روابط انسانی 20
2-1-8-5- نظریه برابری 21
2-1-8-6- نظریه نقشی 21
2-1-8-7- چند بعدی بودن رضایت شغلی 22
2-1-9- پیامدهای رضایت شغلی 22
2-1-10- بعضی از شاخص‌های روحیه پایین رضایت شغلی 23
2-1-10-1- آشفتگی کارمند 23
2-1-10-2- غیبت کاری 24
2-1-10-3- تأخیر در کار 24
2-1-10-4- ترک خدمت 24
2-1-10-5- فعالیت اتحادیه 25
2-1-10-6- بازنشستگی زودرس 25
2-2-مبانی نظری خلاقیت 25
2-2-1-تعریف و توصیف خلاقیت 25
2-2-2-دیدگاه‌های مختلف خلاقیت 31
2-2-3-خلاقیت در نظریه‌ها و دیدگاه‌ها 31
2-2-4-ابعاد خلاقیت 41
2-2-5-منشأ خلاقیت: 42
2-2-6-مؤلفه‌های مهم خلاقیت: 45
2-2-7-دیدگاه گانیه نسبت به آفرینندگی 47
2-2-8-تفکر خلاق 48
2-2-9-ویژگی‌های افراد خلاق و نوآور 48
2-2-10-مراحل تفکر خلاق 51
2-2-11-پرورش خلاقیت 51
2-2-12-تقویت عناصر انگیزشی خلاقیت 53
2-2-13-موانع خلاقیت کدامند؟ 54
ب)پیشینه پژوهشی 57
2-3-پژوهش‌های داخلی 57

فصل سوم: روش تحقیق 60
3-1-روش پژوهش 61
3-2-جامعه آماری: 61
3-3-نمونه و روش نمونه گیری: 61
3-4-ابزار پژوهش: 61
3-5-روش‌های تجزيه و تحليل داده‌ها: 64

فصل چهارم: تحلیل داده ها 65
1-4. آمار توصیفی پاسخگویان 66
2-4. آمار استنباطی 75

فصل پنجم: نتیجه گیری 80
5-1-خلاصه و جمع‌بندی تحقیق 81
5-2-نتایج فرضیه های تحقیق: 81
5-2-پيشنهادهايي براي تحقيقات آتي: 82
5-3-محدوديت هاي پژوهش: 82
منابع: 84
پیوست ها: 89
پیوست 1: پرسشنامه خلاقیت 89
پیوست 2 : پرسشنامه عملکرد شغلی 97

فهرست چدول ها

جدول 4-1- توزیع فراوانی پاسخگویان از لحاظ جنسیت 66
جدول 4-2- توزیع فراوانی پاسخگویان با توجه به میزان تحصیلات 67
جدول4-3- توزیع فراوانی پاسخگویان با توجه به سن 68
جدول4-4- توزیع فراوانی پاسخگویان با توجه به سابقه کار 69
جدول 4-5- فراواني نمرات خلاقیت براي گروه هاي پنجگانه 70
جدول 4-6- فراواني نمرات عملکرد شغلی براي گروه هاي پنجگانه 71
جدول 4-7- شاخص های توصیفی (مرکزی و پراکندگی) نمرات خلاقیت براي گروه هاي پنجگانه 73
جدول 4-8- شاخص های توصیفی (مرکزی و پراکندگی) نمرات عملکرد شغلی براي گروه هاي پنجگانه 74
جدول 4-9- آزمون کولموگروف اسمیرنف جهت بررسی نرمال بودن داده های پژوهش 75
جدول 4-7 : آماره‌هاي آزمون همبستگي خلاقیت مدیران و عملکرد شغلی 76
جدول 4-8 : آماره‌هاي آزمون همبستگي بعد سیالی و عملکرد شغلی 77
جدول 4-9 : آماره‌هاي آزمون همبستگي بعد ابتکار و عملکرد شغلی 78
جدول 4-10 : آماره‌هاي آزمون همبستگي بعد انعطاف پذیری و عملکرد شغلی 78
جدول 4-11 : آماره‌هاي آزمون همبستگي بعد بسط و عملکرد شغلی 79

فهرست نمودارها

نمودار4-1- توزیع فراوانی افراد بر حسب جنسیت 66
نمودار4-2- توزیع فراوانی پاسخگویان با توجه به میزان تحصیلات 67
نمودار4-3- توزیع فراوانی افراد با توجه به سن 68
نمودار4-4- توزیع فراوانی افراد با توجه به سابقه کار 69

منابع:

1. اسکندری، افضل السادات، (1388). ماهیت خلاقیت و شیوه‌های پرورش آن، مشهد, انتشارات آستان قدس رضوی شرکت به نشر.
2. انصاری جعفری، رقیه، (۱۳۷۶). بررسی رابطه راهبردهای یادگیری بر خلاقیت دانش‌آموزان رساله ارشد دانشگاه تهران.
3. آرلت، سعید خانیان، (۱۳۵۹). اثر روش رگبار ذهنی در پرورش خلاقیت رساله ارشد دانشکده روان‌شناسی دانشگاه تهران.
4. آزاد، قاسم، (۱۳۸۵). آزمون سنجش خلاقیت تورنس.
5. آقایی، باقر، (1377). تغییر و نوآوری در آموزش و پرورش، فصلنامه مدیریت در آموزش و پرورش. شماره ۱۴.
6. برونو، فرانکو، (۱۳۷۰). فرهنگ توصیفی روانشناسی، ترجمه مهشید یاسائی و فرزانه طاهری (1370)، انتشارات طرح نو.
7. بنی جمالی، شکوه السادات و احدی، حسن، (۱۳۷۰). بهداشت روانی و عقب ماندگی ذهنی، انتشارات نشرنی.
8. بودو، آلن، (1997). خلاقیت در آموزشگاه، ترجمه علی‌خان‌زاده، انتشارات سهامی چهره، چاپ اول تهران ۱۳۵۸.
9. بیلر، رابرت، (2005). کاربرد «روان‌شناسی در آموزش» ترجمه پروین کدیور (۱۳۶۸)، نشر دانشگاهی.
10. پولادی ری شهری و گلستانه، (1387). خلاقیت و نوآوری، مجله دانش مدیریت شماره ۲۴.
11. پیاژه، ژان، (1990). «تربیت به کجا ره می‌سپارد؟» ترجمه، محمود منصور پریرخ (۱۳۶۹) دادستان انتشارات دانشگاه تهران.
12. پیرخائفی، محمود، (1387). بررسی عوامل درون مدرسه‌ای مؤثر بر خلاقیت دانش آموزان کلاس پنجم ابتدائی شهرستان زنجان.
13. ترزا، آمابلی، (1950). شکوفائی خلاقیت کودکان، ترجمه حسن قاسم زاده و پروین عظیمی. (۱۳۷۵)، نشر دنیای نو.
14. توران نژاد، ربابه، (۱۳۷۸). بررسی خودانگاری معلمان ابتدائی در باره توجه آنان نسبت به پذیرش خلاقیت.
15. تورنس، پال ‌ئی، (۱۳۷۵). استعدادها و مهارتهای خلاقیت و راههای پرورش آن، ترجمه حسن قاسم‌زاده، تهران, نشر دنیای نو چاپ دوم.
16. توکلی، تیمور، (1386). خلاقیت و نوآوری در انسانها و سازمانها، انتشارات ترمه، چاپ اول.
17. توکلی, محمود، (1385). روان‌شناسی کاربردی برای مدیران در خانة مدرسه و سازمان، تهران, انتشارات نشر ویرایش.
18. جویس، یروس. وویل، مارشال. وکالهون، امیلی، (۱۳۸۴). الکوهای تدریس ۲۰۰۴، ترجمه محمدرضا بهرنکی، انتشارات کمال تربیت.
19. حسینی، فرج‌الله، (1378). «محتوای درس و پرورش خلاقیت در دانش‌آموزان» مجله تکنولوژی آموزش شماره ۱.
20. خنیفر، محمد، (1382). «بررسی سه عامل خلاقیت، هوش و رشد اخلاقی در دو گروه از کودکان سال اول دبستان. رساله ارشد دانشگاه علامه طباطبائی تهران.
21. دافی، برنادت، (1990). تشویق خلاقیت و تخیل در کودکان، ترجمه مهشید یاسائی (۱۳۸۰)، انتشارات ققنوس.
22. دوبونو، ادوارد، (1999). خلاقیت کارآمد. ترجمه ملک دخت قاسمی نیک بخش (۱۳۸۷)، نشر اختران.
23. دهقانی، زهرا، (1388). «بررسی کاربرد هنر در سرگرمیهای خلاقه کودکان» رساله کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبائی.
24. دیوید، بوهم، (۱۳۸۱). در باره خلاقیت، ترجمه محمد علی حسین نژاد، نشر ساقی، چاپ اول،
25. روح‌اللهی، مهدی، (۱۳۷۲). بررسی تأثیر آموزشهای ویژه ارائه شده در دوره متوسطه بر خلاقیت دانش‌آموزان پایه سوم، رساله ارشد دانشگاه تربیت معلم تهران.
26. روزگار، نعمت‌ا…، (1390). بررسی تحلیل محتوی کتب درس ریاضیات دوره ابتدائی در رابطه با رشد خلاقیت فراگیران رساله کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبائی.
27. زارع، علیرضا، (1391). خلاقیت مدیریت و نوآوری، فصلنامه خلاقیت و نوآوری شماره ۸ و ۹.
28. ساختمانیان، مجید، (۱۳۷۴). بررسی تأثیر آموزش و پرورش ویژه بر پرورش خلاقیت دانش‌آموزان در مقایسه با آموزش با روش سنتی، رساله ارشد، دانشگاه علامه طباطبائی.
29. سرمد، زهره و بازرگان، عباس و حجازی، الهه. (۱۳۸۵). روش‌های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات آگه.
30. سعیدی، علی، (۱۳۸۱). رابطه خلاقیت معلم با خلاقیت دانش‌آموزان پایه چهارم و پنجم دبستان در منطقه ۱۱ تهران رساله ارشد علوم طباطبائی.
31. سیف، علی اکبر. (۱۳۷۲). روانشناسی پرورشی، انتشارات آگاه تهران.
32. سیف هاشمی، فخرالسادات. (۱۳۸۲). بررسی رابطه بین ذهنیت فلسفی وخلاقیت مدیران مدارس متوسطه شهر اصفهان.
33. شکوهی نژاد، مرجان، (1388). خلاقیت در آموزش و پرورش، فصلنامه مدیریت در آموزش و پرورش، شماره ۲۲.
34. صبحی قراملکی، ناصر، (۱۳۷۹). «خلاقیت و روشهای پرورش آن در کودکان» مجله تکنولوژی آموزش.
35. صمد آقایی، جلیل، (۱۳۷۸). سازمان‌های کارآفرینی، تهران, انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی، چاپ اول.
36. عابدی، جمال، (۱۳۷۲). خلاقیت و شیوه‌های نو در اندازه‌گیری آن، مجله پژوهشهای روان‌شناختی شماره ۱ و ۲.
37. فرنودیان، فرج الله. محتوی بررسی و پژوهشی خلاقیت دانش آموزان، مجله رشد تکنولوژی، شماره ۵ و ۶.
38. قاسم نژاد، امیر. (1380). بررسی تطبیقی موانع شخصی خلاقیت از دیدگاه دبیران مرد و زن ناحیه ۲ شهر ارومیه.
39. کریمیان، شریعت، (1391). خلاقیت در دانش‌آموزان عادی و معلول رساله دکتری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران.
40. کمالی، افضل السادات. (1389). خلاقیت و رشد آن درسازمان، فصلنامه تحول اداری، دوره چهارم، شماره ۱۷.
41. لطفی، شیرین, (1389). «بررسی رابطه شیوه‌ نگرشهای فرزند پروری و خلاقیت» رساله ارشد، دانشگاه علامه طباطبائی.
42. لعلی، علی، (۱۳۸۳). خلاقیت و نوآوری و نقش آن در تحقیق و توسعه فصلنامه خلاقیت و نوآوری شماره ۸ و ۹.
43. محمدنژاد، افسانه، (1391). بررسی رابطه منبع کنترل و خلاقیت در دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا.
44. محمدی، یوسف، (1391). بررسی تطبیق پرسشها و تکالیف درسی پایه سوم ابتدائی با عوامل خلاقیت از نظر گیلفورد رساله ارشد دانشگاه تربیت مدرس.
45. معدن دارو کاکیا، حسین، (1387). همبستگی قدرت خلاقیت با میزان رضامندی شغلی مشاوران مدارس متوسطه شهر تهران رساله ارشد دانشگاه تهران.
46. مقامی، حمیدرضا، (۱۳۸۳). تأثیر روش آموزش مسئله محور بر افزایش خلاقیت و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان پسر پایه سوم شهرستان دلیجان، رساله ارشد دانشگاه علامه طباطبائی تهران.
47. میارصادقی، زهرا، (۱۳۸۳). تأثیر فعالیتهای فردی در پرورش خلاقیت کودکان آمادگی منطقه ۱۰ شهر تهران رساله ارشد دانشگاه علامه طباطبائی.
48. میرافضل، فاطمه، (۱۳۷۱). نقش معلم در پرورش خلاقیت، مجله استعدادهای درخشان شماره ۳.
49. میرکمالی، خورشیدی (1387)، عوامل مؤثر در پرورش خلاقیت دانش آموزان دوره ابتدایی استان گیلان از نظر مدیران، معلمان و متخصصان تعلیم و تربیت، پایان نامه کارشناسی پیام نور گیلان
50. ولی نژاد، یدالله. (۱۳۸۱). بررسی رابطه بین خلاقیت و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان سال سوم نظری استان آذربایجان غربی.
51. هارتلی بروئر،‌ الیزابت. (2005). ایجاد انگیزه در کودکان، مترجم احمد ناهیدی (1384)، انتشارات جوانه رشد.
52. هاشمی، حاجیه. (۱۳۸۳). بررسی عوامل درون مدرسه‌ای مرتبط با ابتکار و خلاقیت دانش آموزان پا یه پنجم منطقه سردرود.
53. هلیگارد، ارنست. (2001). زمینه روانشناسی، جلد دوم، مترجم محمد نقی براهنی و دیگران (1381)، انتشارات رشد.