نقش والدین در شکل گیری شخصیت فرزندان از دیدگاه نهج البلاغه

هدف این پژوهش بررسی نقش والدین بر شکل گیری شخصیت فرزندان از دیدگاه نهج البلاغه می باشد.

نقش والدین در شکل گیری شخصیت فرزندان از دیدگاه نهج البلاغه

چکیده:

هدف این پژوهش بررسی نقش والدین بر شکل گیری شخصیت فرزندان از دیدگاه نهج البلاغه می باشد. هدف اصلی این پژوهش پاسخ به این دو سوال می باشد که: 1- راه های تثبیت و تحکیم شخصیت مثبت فرزندان و نقش والدین در شکل گیری مثبت شخصیت فرزندان چیست؟ 3-عوامل تخریب شخصیت فرزندان و راههای جلوگیری از عوامل تخریب شخصیت فرزندان چیست ؟ یافته ها با توجه به نامه 31 نهج البلاغه بیان گر این است که امام علی(ع) عواملی که باعث تخریب شخصیت فرزندان توسط والدین می شود را کاملاً رد می کند و در روش تربیت شخصیت فرزندان مبانی، اهداف، ارزش ها، نوع قواعد و مقررات و اولویت بندی هایی در سبک امام علی(ع) موجود است سبب می شود آنها را سبک مسوولانه و سبک اسلامی نام برد.
کلید واژه ها: والدین، شخصیت ، فرزندپروری، امام علی (ع)

مقدمه

جامعه به مثابه ظرفی است که مظروف آن فرهنگ است. فرهنگ محتوا و کیفیت جامعه را شکل می‌دهد (فرانته ، 2011:48). نوع‌شناسی جوامع بیانگر تشخیص و دسته‌بندی فرهنگ‌هایی است که به جوامع قالب و شکل خاص می‌دهد. جوامع در قالب فرهنگ‌های خود نسل‌های گذشته، حال و آینده را به هم پیوند می‌زنند و اقدام به باز تولید خود می‌کنند.
تولید و باز تولید فرهنگی جامعه که بیان‌کننده ایجاد و تداوم جامعه است از مکانیزم‌های خاصی بهره می‌گیرد. از مهم‌ترین مکانیزم‌های تولید و بازتولید فرهنگی جامعه اجتماعی شدن است. اجتماعی شدن فرآیندی است که طی آن ارزش‌ها، هنجارها و محتوای فرهنگ جامعه به اعضاء جدید منتقل می‌شود (فریس و آستین ، 2010: 126).
این اعضاء جدید فرزندانی هستند که از خانواده پا به جامعه می‌گذارند. خانواده اولین و برجسته‌ترین جایگاهی است که فرزندان با توجه به نوع پرورش والدین فرآیند اجتماعی شدن را آغاز می‌کنند.
مضمون و محتوای اجتماعی کردن فرزندان در خانواده‌ها توسط والدین، انتقال ارزش‌ها، هنجارها و چارچوب‌هایی است که به عنوان اصولی عمل می‌کنند که مبانی رفتار و عمل خانواده‌ها و جوامع را تشکیل می‌دهند. از نظر کانت نخستین کوشش در تربیت اخلاقی، تکوین خوی یا منش است و منظور از خوی و منش استعداد عمل کردن طبق اصول است (شارع‌پور، 1386: 23).
عمل کردن طبق اصول، عمل کردن طبق ارزش‌ها، هنجارها و موازین فرهنگی است که الگوهای اخلاقی، رفتاری و نحوه عمل افراد را شکل می‌دهد.
اجتماعی کردن به عنوان مکانیزم انتقال محتوای فرهنگ (یا اصول) به اعضاء جدید الورود از چند مسیر عمده در جامعه عبور می‌کند. از عمده‌ترین و اساسی‌ترین این مسیرها، والدین در خانواده‌ها هستند. در خانواده والدین اصول خود را برای تربیت و پرورش فرزندان به کار می‌گیرند، تا انسان نوعی خود را در قالب تربیت و پرورش فرزندان به فعلیت درآوردند.
والدین، جوامع، مذاهب، اجتماعات قومی و… برای بار آوردن و داشتن فرزندان مطلوب خود الگوها، مدل‌ها و سبک‌های فرزندپروری خاص خود را دارند. این الگوها، مدل‌ها و سبک‌ها، برگرفته از نوع نگرش‌ها، ارزش‌ها و باورهایی است که رهنمودهای رفتاری را برای اجتماعی کردن و تربیت فرزندان مشخص می‌کنند.
این رهنمودها در سال‌های اولیه رشد فرزندان به مثابه الگوهایی هستند که راه و روش زندگی آینده فرزندان را معلوم و در نهایت اقدام به بازتولید فرهنگی نگرش‌ها، ارزش‌ها و باورهای والدین، جوامع، مذاهب، اجتماعات قومی و… می‌کنند. به عبارت دیگر فرزندپروری کاشت و داشتی است که برداشت آن از تبعیت از کم و کیف و چگونگی نگرش‌ها، ارزش‌ها و باورهای واحدهای تربیت‌کننده و اجتماعی‌کننده دارد.
در جوامع امروزی و واحدهای تربیتی و پرورشی آن سبک‌های متعدد فرزندپروری به کار گرفته می‌شود. این سبک‌های فرزندپروری هر کدام با ویژگی‌هایشان بیان‌گر روش‌هایی است که در آنها فرزندان قالب‌های خاص خود را به دست می‌آورند. این بررسی درصدد است تا این سبک‌های فرزندپروری را از نگاه امام علی (ع) مورد تأمل قرار دهد.

بیان مسئله

اسلام مکتبی است الهی که هدف نهایی آن هدایت انسان به‏سوی خدا و آراستن وی به صفات و اخلاق الهی است بدان سان که به‏جز خدا همه قدرت‏های طاغوتی نفی شود و انسان با عبادت پروردگار بر تقرب هرچه بیشتر به ذات ذوالجلال او بیفزاید. در این مکتب، مهم‏ترین ابزار تحقق آرمان‏های اسلامی، ایجاد آگاهی و شناخت در انسان‏ها و مقدم‏داشتن آن بر هر نوع اعمال خشونت و زور معرفی شده است؛ زیرا اسلام بر آن است که عقل و اندیشه و همه نیروهای خلاق و سازنده آدمی را از قیود جهل و خرافه، موهوم‏پرستی و دیگر زنجیرها آزاد کند و راه تکامل و سعادت را بر آنان هموار سازد (حسینی، 1379: 6).
تعلیم و تربیت در اسلام با نزول اولین آیات وحی بر پیامبر اکرم (ص) آغاز و با خطاب «اِقْرَأْ وَ رَبُّکَ‏الْاَکْرَمُ؛ الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ عَلَّمَ الاِنْسانَ مالَمْ‏یَعْلَمْ»(قرآن، 96/5 ـ3)، منشأ و مشیّت الهی به خود گرفت؛ که در این آیات اولیه بر دو عنصر بنیادین تعلیم و تربیت، یعنی کسب علم و دانش از یک سو و تعالی روح و کمال انسانی از سوی دیگر تأکید می‏شود. (حسینی، 1379: 3)
تربیت به‏طور خلاصه عبارت است از پرورش و رشددادن استعدادهایی که آفریدگار جهان جهت سعادت و کمال انسان در وجود او به ودیعت گذاشته است. (ادیب، 1362: 11 ـ 10). درباب اهمیت و ارزش تربیت همین بس که قرآن کریم محور دعوت پیامبران را عموما و حضرت محمد (ص) را خصوصا تربیت و تکمیل فضایل اخلاقی قرار داده است. آنچه به انسان ارزش والا می‏دهد و هدف‏های عالی می‏بخشد و او را انسان به معنی حقیقی می‏سازد، تربیت ایمانی و اخلاقی است، نه علم و ابزار زندگی. وظیفه سنگین و مقدس تربیت را هیچ‏گاه علم و تعلیم نتوانسته است و نمی‏تواند به‏دوش گیرد.
مؤثرترین دوره در شکل‌گیری شخصیت انسان، سال‌های اولیه عمر اوست و بزرگ‌ترین معلمان او در این دوره والدین می‌باشند. پس بر ماست که خود را برای آماده ساختن کودکانمان تجهیز کنیم. تجهیز ساختن خود، جزء به یاری مطالعه و تجربه ممکن نخواهد شد و بهترین انگیزه برای این آمادگی، دانستن اهمیت نقش والدین در شکل‌گیری شخصیت کودکان است.
کودک مانند آئینه‌ای است که آنچه را به آن تابانده شود نشان خواهد داد. پس همان‌گونه که والدین افسرده ممکن است کودک افسرده تربیت کنند، والدین سلامت هم کودک سلامت تربیت خواهند کرد، ولی از آنجائی‌که اکثریت آدمیان کاستی‌هائی دارند، باید راه‌هائی را بیاموزیم که این کاستی‌ها را به فرزندانمان منتقل نکنیم.
چون در جوامع بشری امروزی نظریه پردازان علوم تربیتی سبک های متنوعی را برای ساخت تربیتی مطرح می کنند چون ما در مملکت اسلامی هستیم ضرورت دارد از منابع معتبر وعمیق مثل نهج البلاغه نیز چنین مباحثی استخراج ودراختیار خانواده ومربیان تربیتی قرار گیرد تابا اطلاع رسانی به والدین در شکل گیری صحیح شخصیت فرزندان تلاش می کنند
اگر چنین کاری نباشد چه خسارتی وارد میشود سبک های سکولار (مادی گرا) وغیردینی جایگزین می شود
امام علی به مبحث خانواده وتربیت فرزندان وشخصیت گیری فرزندان اهتمام ورزید مباحثی مطرح کردند برآنیم که مباحث را از ابهام درآورده واثبات کنیم.
مقوله تربیت از ابتدایی‌ترین و اساسی‌ترین نیازهای زندگی بشری است و نه تنها تربیت لازمه جدایی ناپذیر زندگی که متن آن بوده وبلکه زندگی، از گهواره تا گورش جلوه‌ای از آن است. انسان تنهادر پرتو تربیت صحیح است که به عنوان موجودی هدفمند و اندیشه ورزبه اهداف وآرمانهای خود دست یازیده و قله رفیع سعادت مطلوب خویش را فتح می‌نماید; از این رهگذر برای انسان مسلمان تربیت اسلامی ضرورتی مضاعف دارد زیرا انسانی که گردنبند مروارید دانه دین و بندگی خالق متعال رابر گردن آویخته جز در پرتو تربیت صحیح اسلامی به مدال افتخار عبودیت و تسلیم نائل نمی‌آید، ازسویی دیگر چنین انسان مسلمانی برای پیمودن راه سعادت و بندگی احتیاج به الگوهای مطمئن عملی دارد تا با نصب العین قراردادن دیدگاههاو سیره عملی آنان، هم راه صحیح بندگی و سعادت رابپیماید و هم در این وادی سریعتر گام نهد و سریعتر به مقصدنایل آید، از این رو معصومین (علیهم السلام) که از گوهر عصمت و مصونیت از خطا و اشتباه برخوردارند. بهترین و مطمئن‌ترین الگوهای تربیتی بوده و ارائه دیدگاههاو کشف و عرضه سیره تربیتی آنان یک ضرورت انکارناپذیر برای پویندگان عرصه تعلیم و تربیت اسلامی است و در این میان، ارائه دیدگاههاو سیره تربیتی امام علی (ع) که خود «آب الائمه» و سرسلسله جانشینان به حق نبوی و سرآغاز تجلیگاه امامت معصومین (علیهم السلام) و نخستین تشکیل دهنده حکومت اسلامی علوی است. بر ضرورت این کار می‌افزاید.

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش 1
1-1-مقدمه 2
1-2-بیان مسئله 3
1-3-سوالات تحقیق 6
1-4-فرضیه ها 6
1-5-ضروریات خاص انجام تحقیق: 6
1-6-پیشینه پژوهش 7
فصل دوم: راه های تثبیت شخصیت فرزندان 9
2-1- اهمیت تربیت فرزندان و ضرورت تسریع در آن و هدف نهایی از آن: 10
2-2- ابعاد تربیت از دیدگاه و سیره امام علی (ع): 14
2-2-1- تربیت دینی: 14
2-2-1-1- نماز: 14
2-2-1-2-آموزش قرآن: 15
2-2-1-3- تعلیم دعا: 16
2-2-1-4- آشنایی با علوم اهلبیت (علیهم السلام) 17
2-2-1-5- رعایت آداب و سنن اسلامی در هنگام تولد فرزند: 17
2-2-3- تربیت اخلاقی 18
2-2-4- تربیت اجتماعی 19
2-2-4-1- تربیت اجتماعی در خانه: 20
2-2-4-2- تربیت اجتماعی خارج از خانه: 21
2-2-4-3- میزان ومعیار رابطه درست با دیگران: 21
2-2-5- تربیت جسمانی 21
2-2-5-1-تغذیه: 22
2-2-5-2- رعایت نکات بهداشتی: 23
2-3-شیوه‌های تربیت فرزندان درسیره و کلام امام علی (ع): 23
2-3-1- شیوه محبت 23
2-3-2- شیوه احترام به شخصیت فرزند 24
2-3-3- شیوه تشویق و تنبیه 26
2-3-4-ويژگى هاى روش تشويق و تنبيه 29
2-5-حضرت علي (ع) ودغدغه تربيت فرزند 36
2-6-حضرت علي (ع) و جلب اعتماد علمي وتربيتي از سوي فرزندان 38
2-7-حضرت علي (ع) وتربيت فرزند با کمترين هزينه 39
2-8-استفاده از فرصت‌ها برای والدین در زمینه تربیت 41
2-9-ويژگي­هاي نظام تربيتي اسلام 47
2-10-هدف­هاي تربيتي در اسلام 49
2-11-توصيه هاى تربيتى و كاربردى امام على (عليه السلام ) در نامه 31 نهج البلاغه 52
2-12-تربيت از ديده گاه نهج البلاغه 56
2-13-ويژگي­هاى نظام تربيتى در نهج البلاغه 59
2-14-هدف هاى تربيت از ديدگاه نهج البلاغه 66
فصل سوم : عوامل تخریب شخصیت فرزندان 72
مقدمه: 73
3-1-نوع فرزند پروری 73
3-2- استبداد رای والدین 76
3-3- غفلت و آزادی والدین 79
3-4-تنبیه و افراط در تشویق 81
3-5-نقش والدین در ادب کردن فرزند و عدم تخریب شخصیت فرزندان 83
3-6-روشهای تربیتی در پرتو نهج البلاغه 89
3-7-روش الگوبرداری 89
فصل چهارم: نتیجه گیری 98
نتیجه‌گیری 99
پاسخ به سوالات و فرضیه های پژوهش 100
منابع و مآخذ 106

منابع و مآخذ

1. فرهادیان، رضا (1389) آنچه والدين و مربيان بايد بدانند، انتشارات رئوف .
2. آموزگار، محمد حسن (1375) اخلاق و تربيت اسلامى ، ، ج 1، انجمن اولياء و مربيان جمهورى اسلامى ايران ، چاپ سوم .
3. امينى، ابراهيم (1373) اسلام و تعليم و تربيت، ، انجمن اولياء و مربيان جمهورى اسلامى ايران ، چاپ دوم .
4. احمدى، سید احمد(1368) اصول و روش هاى تربيت در اسلام ، بخش ‍ فرهنگى دفتر مركزى جهاد دانشگاهى ، چاپ دوم ،
5. شرفی، محمدرضا (1371) با فرزند خود چگونه رفتار كنيم ، انتشارات جهاد دانشگاهى دانشگاه تهران ، چاپ دوم
6. بحار الاءنوار (1403 ) الجامعه لعلوم الاءئمه الاطهار، محمدباقر مجلسى (ت 1110 ق ) الطبعه الثانيه ، داراحياء التراث العربى ، بيروت ، ق .
7. الغفارى، على اكبر(___) تحف العقول ، ابن شعبه الحرانى ، تصحيح ، مؤسسه النشر اسلامى .
8. ابومحمد الحسن بن على بن الحسين بن شعبه الحرانى(1394) تحف العقول عن آل الرسول ،مكتبه بصيرتى ، قم 1394 ق .
9. قائمى ، علی (1389) تربيت و مقاوم سازى نسل ، انتشارات تربيت ، چاپ اول .
10. سپهری، علی (1370)ترجمه و شرح رساله الحقوق امام سجاد (عليه السلام )، مؤسسه انتشارات دارالعلم ، چاپ اول ،
11. مطهری، مرتضی (1371) تعليم و تربيت در اسلام ، مرتضى مطهرى ، چاپ بيستم ، انتشارات صدرا.
12. تفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى ، الطبعه الاولى ، تحقيق و نشر مدرسه الامام المهدى ، قم 1409ق .
13. تفسير سوره حمد، امام روح الله خمينى ، دفتر انتشارات اسلامى ، قم .
14. الحسينى الطهرانى، سيد هاشم التوحيد، ابى جعفر محمدبن على بن الحسين بن بابويه قمى ، ، مؤسسه النشر الاسلامى .
15. جامع السعادات ، محمد مهدى بن ابى ذر النراقى (1383) ، تحقيق السيد محمد كلانتر، الطبعه الثانيه ، منشورات جامعه النجف الدينيه
16. چهل حديث (1374)، امام روح الله خمينى ، چاپ ششم ، مؤسسه تنظيم ونشر آثار امام خمينى
17. حكيمى، محمدرضا(1377) الحياه ، محمدرضا ، محمد حكيمى ، على حكيمى ، ترجمه احمد آرام ، چاپ اول ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى .
18. عين الله، خادمى(1379) درونى كردن ارزش هاى اسلامى در دانش آموزان ، اداره كل آموزش و پرورش ، تابستان .
19. عباس بن محمدرضا، القی. سفينه البحار و مدينه الحكم و الآثار، القمى ، مؤسسه انتشارات فراهانى .
20. جمال الدين محمد، خوانسارى(1360) شرح غرر الحكم و دررالكلم ، با مقدمه و تصحيح و تعليق ميرجلال الدين حسينى ارموى ، چاپ سوم ، دانشگاه تهران .
21. محمدابولفضل، ابراهیم(1378) شرح نهج البلاغه، عزالدين عبدالحميد بن هبه الله ابن ابى الحديد المعتزلى . ابراهيم ، الطبعه الاولى ، دار احياء الكتب العربيه ، مصر.
22. البحرانى، كمال الدين ميثم بن على بن ميثم (1362) شرح نهج البلاغه ،دفتر تبليغات اسلامى قم
23. الشفاء بتعريف حقوق المصطفى ، ابوالفضل عياض بن موسى بن عياض ، تحقيق على محمد البجاوى ، دارالكتب العربى ، بيروت .
24. التميمى الآمدى، عبدالواحد(1407) غرر الحكم و دررالكلم ، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات ، بيروت
25. دين پرور، سيد جمال (1379) فرزندم چنين باش ، بنياد نهج البلاغه ، چاپ پنجم
26. معين، محمد(1360) فرهنگ فارسى، چاپ چهارم ، انتشارات امير كبير،
27. همت بنارى، علی(1387) فرهنگ كوثر، آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام ، مقالات امام على (عليه السلام ) و تربيت فرزند، شماره هاى 34 تا 37
28. الكاشف ، سيد جواد مصطفوى ، دارالكتب الاسلاميه .
29. الكافى ، ابو جعفر محمد بن يعقوب الكلينى(1388)صححه و علق عليه على اكبر الغفارى ، دارالكتب الاسلاميه ، تهران .
30. جمال الدين محمد بن مكرم ابن منظور(1408) لسان العرب، علق عليه و وضع فهارسه على شيرى ، الطبعه الاولى ، التراث العربى ، بيروت
31. دهخدا، علی اکبر(1352) لغتنامه دهخدا، چاپ اول ، سازمان لغتنامه دهخدا
32. دلشاد، مصطفى، ماه مهر پرور(1387) خانه انديشه جوان ، تهران ، چاپ دوم ، پاييز
33. خدايارى فرد، محمد(1377) مسايل نوجوانان و جوانان ، محمد ، انجمن اولياء و مربيان جمهورى اسلامى ايران ، چاپ پنجم ، بهار
34. حسين بن محمد تقى النورى الطبرسى(1408) مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، الطبعه الثانيه ، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث ، بيروت .
35. فيض الكاشانى، ملامحسن. المحجه البيضاء فى تهذيب الاحياء، الطبعه الثانى ، دفتر انتشارات اسلامى .
36. كمال الدين ابو معالم محمد بن طلحه النصيبى الشافعى(1287) مطالب السؤ ول فى مناقب آل الرسول ، طبح حجرى ، تهران
37. وطواط، رشيد الدين(1374) مطلوب كل طالب (من كلام على ابن ابى طالب عليه السلام )، تصحيح و تعليق دكتر محمود عابدى ، بنياد نهج البلاغه .
38. ابوالحسين احمد بن فارس(1389) معجم مقاييس اللغه ، بتحقيق و ضبط عبدالسلام محمد هارون ، الطلبه الثانيه ، شركه مكتبه و مطبعه الحلبى ، مصر،
39. من لايحضره الفقيه ، ابى جعفر محمد بن على بن الحسين بن بابويه قمى (الصدوق )، صححه و علق عليه على اكبر الغفارى ، منشورات جامعه مدرسين قم .
40. محمدى رى شهرى(1362) ميزان الحكمه، دفتر تبليغات اسلامى ، قم ، 1362 ش .
41. طباطبايى، السيد محمدحسين(1393) الميزان فى تفسير القرآن، دارالكتاب الاسلامى ، قم
42. ابوالحسن محمد بن الحسين الموسوى (الشريف الرضى ) (1387) نهج البلاغه ، ضبط نصه و ابنكر فهارسه العلميه صبحى الصالح ، الطبعه الاولى ، بيروت ق (و) انتشارات دارالهجره قم .
43. نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، انتشارات فقيه .
44. محمدباقر المحمودى(1397) نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه ، ، الطبعه الاولى ، مؤ سسه الاعملى للمطبوعات ، مؤسسه التضامن الفكرى ، بيروت
45. حر عاملى ، محمد بن حسن (1391) وسائل الشيعه ، ، دار احياء التراث العربى ، بيروت ، ج 4.