ابزار تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه

پژوهش حاضر با هدف بررسی ابزارتربیت دینی دیدگاه فقه شیعه انجام شد.

ابزار تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی ابزار تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه انجام شد. روش تحقیق حاضر توصیفی می باشد که با روش کتابخانه ای و فیش برداری و رجوع به منابع مهم فقه اسلامی در اینترنت و شبکه های مجازی و فیلم انجام شده است. با توجه به اینکه مطالعه حاضر در خصوص ابزار تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه می باشد از روش تجزیه و تحلیل، مطالعه توصیفی وتحلیل فقهی وحقوقی استفاده شده است.نتایج نشان داد که مهمترین نظریات در خصوص تربیت دینی که بیشترین دلائل به نفعش وجود دارد، دین اسلام ابزار تربیتی خاصی را توصیه نموده است و دین مهمترین ابزار تربیت دینی را احکام عبادی که مهمترین آن نماز است توصیه نموده است. پژوهش حاضر به بیان نکته نظرات موافقان و مخالفان تربیت از نوع دینی در تربیت فرزندان پرداخته است و تحقیق پیرامون مهمترین و بهترین ابزار تربیت دینی که از دید موافقان این موضوع مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است در مقابل نظرات مخالفان از جایگاه بهتری برای تربیت خوب برخوردار است.
کلیدواژه ها: تربیت دینی، فقه شیعه، ابزار تربیت دینی، موافقان و مخالفان

مقدمه

در خصوص تربیت دینی و اثرات فقه بر آن و برعکس دیدگاههای متفاوتی وجود دارد که اگر تربیت را بعنوان موضوعی در نظر بگیریم که شامل عرصه های گوناگونی چون مبانی، اصول، روش ها، اهداف، مراحل و محتوا باشد آن گاه هر یک از عرصه های یاد شده به فقه عرضه و تاثیر فقه در مورد آنها ارزیابی می گرددکه در این صورت ممکن است فقه آنها را بعنوان گزاره های دینی بپذیرد و تجویز نماید ودر برخی موارد آنها را منع و به اصطلاح حکم به عدم تجویز آنها را صادر کند که در مورد بحث پیرامون تاثیر فقه بر هر کدام از موارد مبانی، اصول، روش ها، ارکان و مراحل تربیت بیان شده است.
ابزار های متنوع و متفاوتی از دین را برای تربیت عنوان نموده اند که منشاء همه ی انها قرآن و روایات معصومین (ع) می باشد(کریمی،1374) و بر همین اساس یک نوع رابطه ی عمیق و تنگاتنگ میان این دو مقوله یعنی تربیت دینی و فقه قائل هستند. درمقابل عده ای اساسا برای مباحثی از سنخ تربیت و تعلیم و رابطه آن با فقه تقدس قائل نیستند و یا اگر قائل هستند آن را تعمیم زمانی و مکانی نمی دهند لذا آنها دین را متولی اموری می دانند و برای فقه نیز کاربر دیگری را عنوان می نمایند و با رویکردی سلبی با علم فقه و به تبع آن فقیهان و به جدایی این دو مقوله تاکید می کنند (حسینی،1367) دیدگاه غزالی را می توان از این جمله برشمرد( الغزالی، 1368) حال دو نوع نظریه در این خصوص موجود می باشد که اگر ما بتوانیم ادعای خود را مبنی بر داشتن روش خاص در تربیت دینی و ارتباط این دو علم را باهم و در راستای همدیگر به اثبات برسانیم و مهمترین ابزاری که فقه در این مورد عنوان نموده را بحث نمایم در کشف و تعیین روشهای تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه رسیده ایم همچنین تحقیق حاضر شامل 5 فصل است که فصل اول شامل کلیات تحقیق می باشد که در آن بیان مساله و اهمیت و پیشینه تحقیق و روش شناسی تحقیق مطرح شده است. در فصل دوم، تعریف مفاهیم و ضرورت موضوع مورد بحث قرار گرفته است. در فصل سوم دیدگاه‌های موجود در زمینه تربیت دینی فقه شیعه مطرح شده است و فصل چهارم مربوط به مهمترین ابزار تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه و فصل پنجم، بحث و نتیجه گیری است که در آن پیشنهادات کاربردی و پژوهشی تحقیق بیان شده اند.

فهرست مطالب

چکیده 1
مقدمه 2
فصل اول: کلیات تحقیق 3
1-1- بیان مسئله 4
1-2-پیشینه تحقیق 4
1-3-اهمیت و ضرورت تحقیق 6
1-4-سوالات تحقیق 7
1-5- فرضیات تحقیق 7
1-6-روش تحقیق 8
1-7-ساختار تحقیق 8
1-8-نتیجه تحقیق 8
فصل دوم: تعریف مفاهیم و ضرورت موضوع 9
2-1-تعريف تربيت‏ در فقه شیعه 10
2-2-تعريف تعليم‏ در فقه شیعه 15
2-3-مفهوم تأدیب در فقه شیعه 17
2-4-مفهوم تنبیه در فقه شیعه 19
2-5-مفهوم تربیت دینی 21
2-6- انواع تربیت 24
2-6-1-استعشاری و غیر استعشاری 24
2-6-2- مستقیم و غیر مستقیم 24
2-6-3-ایجادی، اصلاحی و بازدارنده 25
2-7-جوانب تربیت دینی 25
2-7-1- تربیت بدنى 26
2-7-2- تربیت عقلى‏ 26
3-7-3- تربیت قلبی 27
2-8-اهمیت تعلیم و تربیت 30
2-9-اهمیت تربیت دینی 37
2-9-1-نماز 37
2-9-2- آموزش قرآن 38
2-9-3-تعلیم دعا 39
2-9-4-آشنایی با علوم اهل بیت علیهم ‏السلام 40
فصل سوم: دیدگاه‌های موجود در زمینه تربیت دینی فقه شیعه 42
3-1-اهداف تعلیم و تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه 43
3-1-1- اهداف تربيتي 43
3-1-1-1- توجه به اصول اعتقادي دين و مذهب 43
3-1-1-2- توجه به احكام و قوانين شرعي 44
3-1-1-3- رشد اخلاق 44
3-1-2- اهداف آموزشي 45
3-1-2-1- پرورش استعدادها 45
3-1-2-2- آموزش علوم و خلق آثار علمي 46
3-2-مبانی تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه 47
3-2-1- جوان‌گرايي 48
3-2-2- تفرد 50
3-2-3-تفاوت‌هاي اجتماعی 52
3-2-4- خانواده‌گرايي 55
3-2-5- فطرت‌گرايي 58
3-2-6- گزيده‌محوري 60
3-3-اصول تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه 62
3-3-1-اصل رعایت توانایی و محدودیت متربی 62
3-3-2- اصل تخفیف و مسامحت 63
3-3-3-اصل مثبت نگری 64
3-3-4- اصل آماده سازی برای پای بندی به تکالیف الزامی 66
3-3-5-اصل سخت گیری در احکام الزامی و آسان گیری در احکام غیر الزامی 67
3-3-6-اصل آزادی و اختیار 68
3-3-7- اصل تعبّد 68
3-4- شاخص‌های تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه 69
3-4-1-عبادت 70
3-4-2-علم و دانش 74
3-4-3-تفکر و تعقل 75
3-5-آرای فقهی در زمینه تربیت دینی 86
3-5-1-بررسی امکان تعامل فقه و تربیت 88
3-5-1-1- از جهت اشتراک موضوع 88
3-5-1-2- از جهت گستره و قلمرو 89
3-5-1-3-از جهت محتوا و مسائل 89
3-5-1-4-از جهت اشتراک در اهداف و غایات 90
3-5-1-5- از جهت عملی و کاربردی بودن 90
3-5-2-تأثیر فقه در ترییت 90
3-5-2-1- تأثیر فقه در مبانی تربیت 92
3-5-2-2- تأثیر فقه در اهداف تربیت 92
3-5-2-3- تأثیر فقه در اصول تربیت 93
3-6-آرای موافقان و مخالفان تربیت دینی 93
3-7-آرای موافقان تربیت دینی 98
3-7-1-نیاز به دین 99
3-7-2-کمک دین به تربیت انسان 101
3-7-3-معنای دین 102
3-7-4-ارتباط دین و تربیت 103
3-8-آرای مخالفان تربیت دینی 104
3-8-1-فجایع بنام دین 106
3-8-2-برخی از مشکلات تربیت دینی 106
3-9-آسیب شناسی تربیت اسلامی 107
3-9-1- اهمیت بحث آسیب شناسی در تربیت دینی 107
3-9-2- آسیب های تربیت دینی 108
3-9-2-1-آسیبهایی که متوجه مربیان در تربیت دینی است 109
3-9-2-1-1- عدم تربیت دینی صحیح خود مربی 109
3-9-2-1-2-عدم آگاهی دقیق و صحیح مربی از آموزه های دینی 110
3-9-2-2- دیگر عوامل آسیب زا در تربیت دینی 110
3-9-2-2- 1-بدعت و انحراف در محتوای معارف دینی 110
3-9-2-2- 2-عدم بیان صحیح معارف دینی که منجر به ظاهر سازی و ریا کاری در متربی می شود 111
3-9-2-2- 3-عدم الگو دهی مناسب و فراهم نبودن زمینه های عاطفی 113
3-9-2-2- 4-کاربردی نبودن آموزه های دینی و کلی گویی 114
3-9-2-2- 5-سهل انگاری و قصور والدین نسبت به تربیت دینی فرزندان 114
3-9-2-2- 6-نارسایی و نا کارآمدی کانون ها و نهادهای دینی جامعه 116
3-9-2-2- 7-نقص در مخاطب شناسی 117
3-9-2-2- 8-تهاجم فرهنگی 118
3-9-2-2- 9-عدم تطابق و تضاد میان قول و رفتار دینی و سیاست زدگی متولیان جامعه دینی 119
فصل چهارم: مهمترین ابزار تربیت دینی از دیدگاه فقه شیعه 121
4-1-فنون و ابزار لازم برای تربیت دینی 122
4-1-1-در جنبه ابزار 122
4-1-1-1-داستان ها 122
4-1-1-2محافل و مجامع 122
4-1-1-3-رفتارهای مذهبی جمعی 122
4-1-1-4- منطق و استدلال 123
4-1-1-5-فرصت ها 123
4-1-2- در جنبه فنون 123
4-1-2-1- ارائه الگو 123
4-1-2-2-عبرت آموزی 124
4-1-2-3- توجه به رغبت 124
4-1-2-4-تربیت کودکان از راه ایجاد میل و رغبت در آنها 125
4-2-ابزارهای تربیت دینی براساس مبانی و اصول تربیت دینی 131
4-2-1-مبناي اول: فطرت 131
4-2-1-1-اصل يک (از مبناي اول ): تذکر 131
روش هاي تربيتي مروبط به اصل یک 132
4-2-1-1-1-موعظه 132
4-2-1-1-2-بيان قصه 133
4-2-1-1-1-يادآوري نعمت ها 133
4-2-1-2-اصل دو (از مبناي اول ): بندگي خدا 133
روش هاي تربيتي مربوطه به اصل دو 134
4-2-1-2-1-اهميت دادن به نماز 134
4-2-1-2-2-خشنودي به قضا و حکم خدا 134
4-2-2- عقلانيت 135
4-2-2-1-اصل يک (از مبناي دوم): تعقل 135
روش هاي تربيتي مربوط به اصل یک مبنای دوم 136
4-2-2-1-1- پرسش و پاسخ 136
4-2-2-1-2-گفت و گو 136
4-2-2-1-3- ذکر مثل 137
4-2-2-1-4- مبارزه با خرافات و قشريون 137
4-2-2-1-5-ارزش دادن به علم و علم آموزي 137
4-2-2-2- اصل دو (از مبناي دوم ): نظم و انضباط 138
روش هاي تربيتي مربوط به اصل دو مبنای دوم 138
4-2-2-2-1- مراقبت از صفوف نماز 138
4-2-2-2- 2- تقسيم ساعات شبانه روز 139
4-2-3- مبناي سوم: کرامت 140
4-2-3-1- اصل يک (از مبناي سوم): عزت 140
روش هاي تربيتي مربوط به اصل یک مبنای سوم 141
4-2-3-1-1-تغافل 141
4-2-3-1-2-گذشت در عين قدرت 141
4-2-3-1-3-ارزش دادن به کار و کارگر 142
4-2-3-2-اصل دو (از مبناي سوم): استقلال 142
روش هاي تربيتي مربوط به اصل دو مبنای سوم 142
4-2-3-2-1-کار و تلاش 143
4-2-3-2-2- قناعت 143
4-2-4- مبناي چهارم: جذبه حسن و احسان 143
4-2-4-1- اصل يک (از مبناي چهارم): زيبايي و آراستگي 144
روش هاي تربيتي مربوط به اصل یک مبنای چهارم 144
4-2-4-1- 1- آراستن ظاهر 144
4-2-4-1- 2- فصاحت زبان و کلام 144
4-2-4-2- اصل دو (از مبناي چهارم): محبت 144
روش هاي تربيتي مربوط به اصل دو مبنای چهارم 145
4-2-4-2-1- نيکي به همگان 145
4-2-4-2-2- نوازش فرزندان 145
4-2-4-3- اصل سه (از مبناي چهارم): پرهيز از خشونت 145
روش هاي تربيتي مربوط به اصل سه مبنای چهارم 145
4-2-4-3-1-نهي از رفتار تند با کودکان 146
4-2-5- مبناي پنجم: نقايص ذاتي انسان 146
4-2-5-1-اصل يک (از مبناي پنجم): مدارا 147
روش هاي تربيتي مربوط به اصل یک مبنای پنجم 147
4-2-5-1-1-تصحيح اشتباه مربي بدون ذکر نام 147
4-2-5-1-2-مرحله اي نمودن تکاليف 148
4-2-5-1-3-سعه صدر در مقابل مخالفان 148
4-2-5-2- اصل دو (از مبناي پنجم): عدم تکلف 148
روش هاي تربيتي مربوط به اصل دو مبنای پنجم 148
4-2-5-2-1- آسان گيري 148
4-2-5-3- اصل سه (از مبناي پنجم): استقامت 149
روش هاي تربيتي مربوط به اصل سه مبنای پنجم 149
4-2-5-3-1- صبر در مصيبت 149
4-2-5-3- 2-صبر در طاعت 149
4-2-5-3-3-صبر از گناه 150
4-2-6-مبناي ششم: وجود رابط 150
4-2-6-1- اصل يک (از مبناي ششم): عدالت 151
روش هاي تربيتي مربوط به اصل یک مبنای ششم 151
4-2-6-1- 1-برابري افراد در برابر قانون 151
4-2-6-1- 2- تکليف به قدر وسع 151
4-2-6-1- 3-معيار قرار دادن خود 152
4-2-6-2- اصل دو (از مبناي ششم) تکليف و مسؤوليت 152
روش هاي تربيتي مربوط به اصل دو مبنای ششم 152
4-2-6-2-1-ابتلاء 152
4-2-6-2-2-دلسوزي در مديريت مسلمين 153
4-2-6-3- اصل سه (از مبناي ششم): اخوت 153
روش هاي تربيتي مربوط به اصل سه مبنای ششم 153
4-2-6-3-1- خدمت به خلق 153
4-2-6-3-2-همدردي با ديگران 153
4-2-6-3-3-همکاري در امور روزمره 154
4-2-6-4-اصل چهار (از مبناي ششم): مشورت 154
روش هاي تربيتي مربوط به اصل چهار مبنای ششم 154
4-2-6-4-1-استفاده از علم ديگران 154
4-3-ابزارهای فقهی تربیت 155
4-3-1-تنبیه 156
4-3-2- فریضه سازی و الزام بخشی به مسائل 156
4-3-3- همراهی بایدها و نبایدهای شرعی 156
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری 158
5-1-پیشنهادات کاربردی 159
5-2-پیشنهادات پژوهشی 163
منابع تحقیق 164
Abstract: 168

منابع تحقیق

1. قرآن کریم(1378)، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم: انتشارات مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع) .
2. شهیدی، سیدجعفر، نهج البلاغه، 1368
3. امينى‌، ابراهيم(1387)، اسلام و تعليم و تربيت، 1جلد، بوستان كتاب (انتشارات دفتر تبليغات اسلامى‌ حوزه علميه قم) – قم، چاپ: سوم.
4. اعرافی، علیرضا(1372)، در آمد بر تعلیم و تربیت از دیدگاه اسلام، ج1 دفتر همکاری حوزه و دانشگاه.
5. احمدی، سیداحمد(1384)، اصول و روش‌های تربیت در اسلام، اصفهان، دانشگاه اصفهان، چاپ 3.
6. ابوطالبی، مهدی(1388)، تربیت دینی از دیدگاه امام علی(ع)، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی،چاپ سوم.
7. اعرافي، عليرضا و همکاران (1380) مجموعه مقالات همايش تربيت در سيره و کلام امام علي (ع)، تهران: تربيت اسلامي
8. الصفّار، سالم (1383)، سيره پيامبر(ص) در رهبري و انسان سازي، ترجمه ي غلامحسين انصاري، تهران، شرکت چاپ و نشر بين الملل.
9. ابن شعبه حراني، حسن بن علي الحسين (1369)، تحف العقول من آل الرسول، ترجمه ي آيت الله کمره اي، قم، انتشارات اسلاميه.
10. الهامى نیا، على اصغر(1376)، تعلیم و تربیت در اسلام، قم، اداره آموزشهاى عقیدتى سیاسى نمایندگى ولى فقیه در سپاه، چاپ اول.
11. المتقي، علي بن الحسام الدين (1409هـ )، کنزالعمال في سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مؤسسه الرساله.
12. بناری، علی همت(1383)، نگرشی بر تعامل فقه و تربیت، قم: چاپ اوّل مرکز انتشارات موسسه آموزش و پژوهش امام خمینی(ره).
13. باهنر، ناصر(1370)، آموزش مفاهیم دینی همگام با روان‌شناسی رشد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ ۹.
14. باقري، خسرو (1374)، نگاهي دوباره به تربيت اسلامي، چاپ چهارم، تهران، انتشارات مدرسه.
15. جوادي آملي، عبدالله (1380) تفسير موضوعي قرآن، ج12، قم: اسراء
16. حر العاملي، محمدبن الحسن (1367)، وسايل الشيعه، چاپ ششم، تهران، کتابفروشي اسلاميه.
17. حسيني زاده، سيد علي (1384) سيره تربيتي پيامبر(ص) و اهل بيت (عليهم السلام)، جلد چهارم (نگرشي بر آموزش با تأکيد بر آموزش هاي ديني)، چاپ دوم، قم، مؤسسه ي پژوهشي حوزه و دانشگاه.
18. حسيني زاده، سيد علي (1382)، سيره تربيتي پيامبر(ص) و اهل بيت (عليهم السلام)، جلد دوم (تربيت فرزند)، چاپ سوم، قم، مؤسسه ي پژوهشي حوزه و دانشگاه، جلد دوم (تربيت ديني)، قم، مؤسسه ي پژوهشي حوزه و دانشگاه.
19. دلشاد تهراني، مصطفي (1372)، سيره نبوي (منطق عملي)، دفتر اول (سيره فردي)، تهران، سازمان چاپ و انتشارات.
20. رهبر، محمدتقي، رحيميان، محمد حسن (1380)، اخلاق وتربيت اسلامي، چاپ هفتم، تهران، سمت.
21. زاهدی، مرتضی(1385)، نظریه تربیتی اسلام و نظام سازی برای تحقق آن، صابره، تهران، 1385.
22. سلطاني، ايرج (1380) ارائه الگوي پوياي ارزيابي رشد اجتماعي و مسئوليت پذيري دانش آموزان، فصلنامه مديريت در آموزش و پرورش شماره هاي 39، 38، 37 و 40 ص 272-246
23. سيف،علي اکبر (1383) اندازه گيري، سنجش و ارزشيابي آموزشي، تهران: نشر دوران
24. سجادي،سيد مهدي (1384) تبيين و ارزيابي رويکرد عقلاني به تربيت ديني، فصلنامه نوآوري هاي آموزشي، ش 11
25. سعيدي، محمود و کياني نژاد، عذر (1382). بررسي عوامل تأثيرات نامطلوب درس بينش اسلامي، نشر محراب قلم)
26. شیخ صدوق، محمد بن على‏(1362)، الخصال، ج ‏1، ص 31، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.
27. شعباني، حسين (1382) مقدمات برنامه ريزي آموزشي، تهران: رشد
28. شريعتمداري، علي (1364)، اصول و فلسفه تعليم و تربيت، تهران، اميرکبير.
29. شريعتمداري، علي (1373)، تعليم و تربيت اسلامي، چاپ نهم، تهران، اميرکبير.
30. شکوهي، غلامحسين (1378)، مباني و اصول آموزش و پرورش، مشهد، آستان قدس رضوي.
31. طباطبايي،محمد حسين (1362) الميزان في تفسير القرآن، ج1
32. علم الهدي، جميله (1386) اهداف تعليم و تربيت در اسلام، تهران: موسسه پژوهش و برنامه ريزي
33. فائض، علی(1370)، جایگاه روش‌های تنبیه در تعلیم و تربیت، تهران: چاپ اول موسسه تحقیقات و انتشارات فیض کاشانی.
34. فرهادیان، رضا(1390)، مبانى تعلیم و تربیت در قرآن و احادیث، ص 22، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ چهارم، 1390ش
35. قائمی مقدم، محمد رضا(1384)،روشهای آسیب زا در تربیت از منظر اسلامی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
36. کاردان و همکاران (1382) فلسفه تعليم و تربيت، ج1، تهران: سمت
37. کرمي فريدني، علي (1384)، نهج الفصاحه، پرتوي از پيام پيامبر، قم، انتشارات حلم.
38. کليني، محمدبن يعقوب (بي تا)، اصول کافي، ترجمه و شرح جواد مصطفوي، تهران، نشراهل البيت.
39. معادیخواه، عبدالمجید(1360). نهج‏البلاغه، قصارالحکم، شماره۳۵۴ و فرهنگ آفتاب، ج۷.
40. مطهری، مرتضی(1382)، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا.
41. محمدي ري شهري، محمد (1377)، ميزان الحکمه، ترجمه حميدرضا شيخي، ج1، قم: دارالحديث
42. محمدي ري شهري، محمد (1377)، ميزان الحکمه، ترجمه حميدرضا شيخي، ج7، قم: دارالحديث
43. مطهري ، مرتضي (1378) ولاء ها و ولايتها، قم: صدرا
44. مطهري، مرتضي (1367) جاذبه و دافعه امام علي (ع)، قم: صدرا
45. مطهري، مرتضي (1380) ده گفتار، قم: صدرا
46. مشايخ، فريده (1379)، ديدگاههاي نو در برنامه ريزي آموزشي، تهران: سمت
47. محمدي ري شهري، محمد (1362)، ميزان الحکمه، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه ي قم.
48. محمدي ري شهري، محمد (1379)، گفت و گوي تمدن ها در قرآن و حديث، ترجمه ي محمدعلي سلطاني، قم، دارالحديث.
49. مجلسي، محمدباقر (1403هـ)، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء.
50. مشایخی راد، شهاب الدین(1388). دین و تربیت، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 19.
51. نصري، عبدالله (1376)، مباني رسالت انبياء در قرآن، تهران، سروش