تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایه های چهارم و پنجم براساس عوامل خلاقیت گیلفورد

هدف از این پژوهش، تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی براساس عوامل خلاقیت گیلفورد و مقایسه براساس پرداخت به ابعاد خلاقیت می باشد

تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایه های چهارم و پنجم براساس عوامل خلاقیت گیلفورد و مقایسه براساس پرداخت به ابعاد خلاقیت

چکیده:

هدف از این پژوهش ، تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایه های چهارم و پنجم براساس عوامل خلاقیت گیلفورد و مقایسه براساس پرداخت به ابعاد خلاقیت می باشد. تحقيق موجود، به روش‌های توصیفی‌ ـ تحلیلی (تحلیل محتوا) و مقایسه‎ای است و پژوهش به منظور تحلیل محتوای کتاب‌های علوم چهارم و پنجم بر اساس ابعاد سیالی، ابتکار و انعطاف‌پذیری خلاقیت گیلفورد و مقایسه آنها با هم انجام شده است. در این تحقیق جداول فراوانی محقق ساخته با توجه به اجزای اصلی دروس کتاب‌های علوم چهارم و پنجم (متون، فعالیت‌ها، جداول و تصاویر) بر اساس میزان بکارگیری ابعاد خلاقیت گیلفورد (سیالی، ابتکار و انعطاف‌پذیری) به عنوان ابزار گردآوری اطلاعات در نظر گرفته شده است. یافته های پژوهش نشان داد که متون فعالیت های، جداول و تصاویر کتاب علوم چهارم با فراوانی ابعاد سیالی، ابتکار و انعطاف‌پذیری خلاقیت گیلفورد تناسب ندارد و تفاوت معنی‌دار می‌باشد. متون فعالیتها، جداول و تصاویر کتاب علوم پنجم با فراوانی ابعاد سیالی، ابتکار و انعطاف‌پذیری خلاقیت گیلفورد تناسب ندارد و تفاوت معنی‌دار می‌باشد. بین متون فعالیت ها، جداول و تصاویر کتاب‌های علوم چهارم و پنجم بر‌اساس فراوانی ابعاد سیالی، ابتکار و انعطاف‌پذیری خلاقیت گیلفورد تفاوت معنی‌دار وجود دارد.
کلمات کلیدی: تحلیل محتوا، خلاقیت گیلفورد، کتاب علوم تجربی

مقدمه

کتاب درسی مهم‌ترین و پرکاربردترین رسانه آموزشی است که در نظام‌های آموزش و پرورش کشورهای جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. این رسانه آموزشی در کشورهایی که نظام متمرکز دارند نقش اساسی‌تری ایفا می‌کند. در واقع رسانه‌های آموزشی وسایل ارتباطی هستند که در فرایند یادگیری به کار گرفته می‌شوند. کتاب درسی یکی از منابع مهم یادگیری در هر نظام آموزشی محسوب می‌شود و در کشور ما نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و این در حالی است که وجود نظام آموزشی متمرکز با یک برنامه و یک کتاب درسی برای تمام کشور، نامناسب بودن شرایط آموزشی مانند پرجمعیت بودن کلاس‌ها، کمبود و یا فقدان وسایل کارگاهی و آزمایشگاهی و شیوه ارزشیابی با سؤالات امتحانی محدود به محتوا و مطالب کتاب درسی مسائل متعددی را برای آموزش و پرورش ما مطرح می‌کند به گونه‌ای که کتاب درسی یگانه تکیه‌گاه معلم و دانش‌آموز برای آموزش و یادگیری لحاظ میشود و تدارک بسیاری از فرصت‌های یادگیری جهت تحقق هدف‌های کلی و جزئی آموزش و پرورش تنها از طریق کتاب امکان‌پذیر میگردد. بنابراین با توجه به اهمیت این رسانه آموزشی در نظام‌های آموزش و پرورش کشورهای جهان به خصوص در ایران و اهمیت روزافزون آموزش علوم تجربی و تأثیر انکارناپذیر آن در رشد علم و فناوری، همه کشورها تلاش می‌کنند تا در نظام‌های آموزشی خود تجدید نظر نموده و آخرین تغییرات را در برنامه درسی علوم تجربی، مطابق با آخرین یافته‌های علمی و پژوهشی اعمال نمایند. در کشور ما نیز کوشش به عمل آمده است تا برنامه‌های درسی علوم تجربی دوره‌های مختلف تحصیلی به ویژه دوره ابتدایی مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد [1].

بیان مساله:

آموزش و پرورش بستر توسعه انسانی است و توسعه انسانی کلید توسعه اقتصادي، سیاسی و اجتماعی است. دست¬اندرکاران حکومت و رهبران فکري جامعه باید بر این نکته باور داشته باشند و براي رسیدن به توسعه انسانی، برنامه¬ریزي صحیح و علمی و هدفدار و اقدامات عملی انجام دهند. این هدف تحقق پیدا نمی¬کند مگر با تقویت نظام آموزشی به ویژه آموزش و پرورش. نقشی که کتاب درسی، برنامه تربیتی مدارس و معلمان می¬توانند ایفا کنند، بسیار بزرگ و مهم خواهد بود[1]. مربیان و برنامه ریزان درسی و آموزشی وظیفه سنگینی بر عهده دارند. زیرا باید در فرایند تعلیم و تربیت بکوشند تا برنامه های تربیتی را بر اساس نیازهای جامعه طراحی کنند[2]. در چند دهه اخیر، هیچ یک از موضوع های درسی در سطح جهانی، به اندازه ی دروس علوم تجربی دچار تغییر وتحول نشده است. گر چه محتوای درسی علوم تجربی به خودی خود به دلیل پیشرفت فزاینده علم و دانش بشری، روز به روز جدیدتر وحجیم تر می شوند. ویژگیهای عصرکنونی ایجاب می کند تا برنامه های آموزشی علوم تجربی به نحوی سازماندهی گردند تا بهره گیری ازآنها، همه ی توانایی های شناختی و شخصیتی دانش آموزان رشد کرده و فراگیران با برخورداری از مزایای علوم و فناوری، توانمندی های لازم برای رویارویی با تحولات جدید را کسب نمایند، و فعالیت های دانش آموزان را متناسب با هدف های درسی در مسیر صحیح پیش ببرند[3]. تلاش می شود تا زمینه هر چه بیشتر برای دانش آموزان فراهم گردد تا آنها تجربه های بلافصل خود را در ارتباط با محیط اطراف خود و اجسام فیزیک به سطح عمل برسانند[4] و از اهداف مهم آن در سال¬های اخیر پرورش یادگیرندگان فعال در کلاس درس است. از عواملی که در ایجاد کردن یک کلاس درس فعال و کارآمد موثر هستند مانند: تعداد دانش آموزان در هر کلاس، دانش تخصصی معلمین، تسلط معلمان بر روش های تدریس فعال و ارائه محتوای درسی به صورت فعال است[5]. در حقیقت بهترین آموزش علوم در دانش آموزان می تواند به معنی چیزهاي مفید براي جامعه باشد. آموزش علوم می توانند به دانش آموز به عنوان یک شهروند مسئول براي ساختن یک اقتصاد قوي، یک محیط سالم و آینده اي روشن براي هر کس دیگر کمک نماید. آموزش خوب علوم به دانش آموزان کمک می کند تا میزان درك و فهم شان را گسترش دهند و آنها را به همکاري اندیشمندانه با شهروندان در ساخت و نگهداري یک جامعه آزاد و آراسته تشویق و ترغیب نماید. دروس و مهارتهاي علوم می تواند براي یک جامعه شهروندان مسئولیت پذیري بیشتر، اقتصادي قوي، محیطی سالم و آینده اي روشن براي هر کسی را به ارمغان بیاورد[6]. برای دست یابی به این امر مهم باید عوامل چند بعدی که بر دست یابی به این اهداف تأثیرگذار هستند بررسی گردد و اطمینان از این تناسب، نیاز به بررسی و تحلیل محتوا دارد گرچه در رابطه با کتابهای درسی تحلیل های مختلفی می توان انجام داد. اما یکی از این تحلیل ها که برای برنامه ریزان درسی، مؤلفین و تصیمیم گیرندگان برنامه های درسی بسیار مفید و ضروری است همان تحلیل محتوایی است، زیرا کمک می کند تا مفاهیم و اصول، نگرش ها، باورها، و کلیه ی اجزای مطرح شده، در غالب دروس کتاب مورد بررسی علمی قرار گیرد و با اهداف برنامه ی درسی، مقایسه و ارزشیابی شوند. محتوای برنامه درسی ازیک طرف می تواند یادگیرنده را برای تفکر و تعقل در مسائل آماده کند(روش اکتشافی و فعال) و از سویی او را به حفظ کردن مطالب و خمودگی فکری (روش غیر فعال) بکشاند. در حقیقت روش آموزش در دوره ی ابتدائی و برای کودکان این سنین کار کردن مستقیم دانش آموزان با امور و اشیا است یعنی استفاده از روش های آموزش به صورت فعال می باشد
…

…
در مورد تحلیل کتابهای علوم تجربی پایه ابتدایی تحقیقاتی انجام گرفته است ولی با توجه به اینکه علوم تجربی یکی از دروس پایه در ابتدایی است و با توجه به پیشرفت هایی که همه روزه در مورد این درس انجام می گیرد، نیاز به تحول و تغییر در کتاب ها احساس می شود. بنابراین این تحقیق با تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی پایه های چهارم و پنجم به دنبال پاسخگویی به این سوال است که آیا طراحی محتوای کتاب علوم تجربی پایه های چهارم و پنجم براساس عوامل خلاقیت گیلفورد تناسب دارد یا نه ؟

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش 1
1-1-مقدمه 2
1-2-بیان مساله: 2
1-3-اهمیت و ضرورت انجام تحقیق: 6
1-4-اهداف تحقیق: 9
1-5-پرسش های تحقیق: 9
1-6-تعاریف 10
فصل دوم :مبانی نظری تحقیق 12
مقدمه 13
2-1- پیشینه نظری 13
2-1-1-تاريخچة تحليل محتوا: 14
2-1-2-تعريف تحليل محتوا 18
2-1-3-مراحل تحليل محتوا 18
2-1-4-محورهاي مناسب براي تحليل محتوا 19
2-1-5-كاربرد تحليل محتوا 20
2-1-6-واحدها و طبقات 21
2-1-7-مقوله‌هاي تحليل محتوا 22
2-1-8-رده‌هاي دلالتي پيام 23
2-1-9-تحليل محتواي كمي‌و معنايي: 24
2-1-10-تحليل‌هاي كيفي 25
2-1-11-تفاوت تحليل محتواي كمّي و كيفي 26
2-1-12-كدگذاري در تحليل محتوا 27
2-1-13-محتويات آشكار و پنهان 27
2-1-14-ويژگي‌هاي تحليل محتوا 27
2-1-15-تحليل محتواي صوت‌ها 28
2-1-16-تحليل تصويري 28
2-1-17-مزاياي تحليل محتوا 29
2-1-18-معايب تحليل محتوا 30
2-2-علوم تجربی 34
2-2-1اهداف علوم تجربی در دوره ابتدایی 34
2-2-2شاخه‌های اصلی علوم تجربی 36
2-2-3تاریخچه آموزش علوم تجربی دوره ی ابتدایی در ایران 36
2-3- خلاقیت 39
2-3-1- مفهوم وجایگاه خلاقیت ونوآوری 39
2-3-2- تفاوت خلاقیت و نوآوری 40
2-3-3- فرآیند خلاقیت و نوآوری 42
2-3-4- تکنیک های خلاقیت و نوآوری 43
2-3-5- شرایط ایجاد خلاقیت و نوآوری 44
2-3-6- ویژگی های سازمان های خلاق 45
2-3-7- تفکر خلاق 46
2-3-8- ویژگی های افراد خلاق و نوآور 47
2-3-9- مراحل تفکر خلاق 49
2-4- ادبیات یا پیشینه تحقیق: 51
فصل سوم: روش تحقیق 54
3-1- مقدمه : 55
3-2-روش تحقيق: 55
3-3-جامعه آماري 55
3-4- نمونه آماری 55
3-5-روش گردآوري اطلاعات: 56
3-6-ابزار گردآوري اطلاعات: 56
3-7-روش تجزيه و تحليل داده ها: 58
فصل چهارم: تحلیل داده ها 59
مقدمه 60
4-1. آمار توصیفی 61
فصل پنجم: نتیجه گیری 82
5-1- مقدمه: 83
5-2-بحث درباره یافته ها: 83
5-3- محدودیّت های پژوهش 87
5-4- پیشنهادهای تحقیق 87
5-4-1-پیشنهاد پژوهشی 87
5-4-2-پیشنهاد کاربردی 87
منابع 88
پیوست: 93

منابع

1 علیرضایی، مریم. جایگاه هویت ملی و دینی در کتب درسی دوره متوسطه. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه بیرجند. دانشکده ادبیات و علوم انسانی. 1385.
2 – یارمحمدیان، محمدحسین .اصول برنامه ریزي درسی،مبانی فلسفی،روانشناختی وجامعه شناختی.تهران،موسسه چاپ وانتشارات یادواره کتاب. 1377. ص 120
3- Harlan,W.E Ffective Teaching Of Science. Edinburgh:Scottisn Council For Reseach in Education. Available at. 1999 :http:∥eric.ed.gov.
4- فتحی ،کوروش،اصول ومفاهیم اساسی برنامه ریزی درسی ،انتشارات علم استادان ،1393.
5- طالب زاده ،محسن ،روانشناسی رشد،انتشارات مدرسان شریف،1390.
6- انارکی، فیروز. بررسی تأثیر فعالیت علوم بر پرورش خلاقیت کودکان پیش دبستانی. پایان نامه، کارشناسی ارشد. دانشگاه شهید رجایی. 1387. ص 43 – 48
7- فردانش ،هاشم ،مبانی نظری تکنولوژی آموزشی،انتشارت سمت،1390.
8- یارمحمدیان، محمدحسین(1385).تحقیق کیفی. تهران: سمت.
9- Ary,D.& et al (1996). Inttoduction to research in education California. Sage puplication.
10- نوریان، محمد.راهنمای عملی تحلیل محتوای کتاب های درسی دوره ابتدایی، تهران: شورا. 1388.
11- ظفری نژاد، عادل. راهنمای عملی مهارتهای مطالعه و پژوهش، تهران: کورش. 1390.
12- دلاور، علی. مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. چاپ 3، تهران: رشد. 1383.
13- آلن، بودو. خلاقیت در آموزشگاه. ترجمه علی خانزاده. تهران: چهره. 1358.
14- صالحی نجف آبادي، نعمتالله. بررسی تحلیلی کتب درسی ریاضی دوره ابتدایی در رابطه با رشد خلاقیت فراگیران. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی. 1378.
15- سرداري گرده، باقر. بررسی تحلیل محتواي کتب درسی علوم دوره ابتدایی در رابطه با اعمال ذهنی و شاخص هاي خلاقیت از نظر گیلفورد. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه علامه طباطبایی. 1381.
16- آقازاده، محرم؛ واحدیان، محمد.راهنمای عملی برنامه ریزی درسی. تهران: نورپردازان پیوند. 1375.
17- قادري،مصطفی. بررسی تطبیقی کتابهاي درسی وراهنماي معلم علوم دوره ابتدایی ایران و آمریکا براساس طبقه بندي حیطه شناختی بلوم، پایان نامه ارشد دانشگاه تربیت معلم. 1379.
18- امام جمعه،سیدمحمدرضا. تحلیل محتواي کتابهاي علوم ابتدایی پایه¬های سوم و چهارم، پایان نامه ارشد دانشگاه تربیت مدرس.1377
19- خورسند، یاد مهر. ارزشیابی وتحلیل کتاب اجتاعی سوم ابتدایی ،پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد خوراسگان، 1379.
20- عابدي، جمال. خلاقیت وشیوه هاي نو دراندازه گیري آن. مجله پژوهش¬هاي روانشناختی، 2(2-1) . 1372.
21- Linda Niman. Whats Creativity, http://www.creativityatwork.com/?s=creativity (2013, Nov. 3). 2007
22- Pandey, Sharadindu, Sharma,PRK. Organizational Factors for Exploration and Exploitation. . Journal of Technology Management & Innovation 4(1): 48-58. 2009
23- پیرخائفی، علیرضا. خلاقیت( مبانی و روش های پرورش). چاپ دوم، تهران: هزاره ققنوس. 1387.
24- مهدوي پور، محمدرضا. تحلیل محتواي کتابشیمی نظام جدید متوسطه از نظر تطبیق با عوامل خلاقیت گیلفورد و مهارت حل مسأله گانیه. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید رجایی. 1387.
25- پیرخایفی، علیرضا. پرورش خلاقیت. کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان. مرکز آموزش از راه دور. 1379.
26- حسینی، افضل السادات. ماهیت خلاقیت و شیوه هاي پرورش آن (چاپ پنجم). مشهد: انتشارات آستان قدس رضوي. 1388 .
27- منطقی، مرتضی. بررسی پدیده¬هاي خلاقیت در کتابهاي درسی دبستان، بررسی تأثیرآموزش خلاقیت دردانش آموزان ابتدایی و ارائه الگویی براي آموزش خلاق آن. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران. 1380. ص 26-45
28- Fernandes, Augusto, Antonio, da Silva Viera, Sonia, P Medeiros, Rnato M Natal Jorje, Albertina.. Structured Methods of New product Development and Creativity Management: A Teaching Experience. reativity and Innovation Managemen. 18(3): 160- 175. 2009.
29- بهداروند، فاطمه. بررسی تحلیلی وتطبیقی کتابهاي درسی علوم تجربی پایه سوم و چهارم ابتدایی در هندوستان با عوامل خلاقیت گیلفورد. پایاننامه کارشناسی ارشد. دانشگاه علامه طباطبایی. 1383 . ص 81-88
30- فرنودیان، فرجالله. محتواي درسی و پرورش خلاقیت دانش¬آموزان. مجله رشد تکنولوژي آموزشی، شماره 7. 1369 .
31- قاسمی، فرشید؛ جهانی،جعفر. ارزیابی اهداف ومحتوای کتاب های علوم تجربی دوره ابتدایی از دیدگاه الگوی خلاقیت پلسک، فصل نامه ی مطالعات برنامه ی درسی، سال سوم شماره ی 10، 39-64، 1388.
32- شاه محمدی، نیره. تحلیل محتوای علوم تجربی پایه چهارم و پنجم ابتدایی با استفاده از روش ویلیام رومی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد رودهن.
33- Mundi .centre ror global education (2006) . global citizenship what is it ? www.mundi org .uk
34- امام جمعه ، سید محمد رضا ( 1377) . تحلیل محتوا کتاب های علوم تجربی پایه سوم و چهارم ابتدائی در سال تحصیلی 77-76 . پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس .
35- رضوانی، روح الله، ((تحلیل محتوا))، مجله پژوهش، سال دوم، شماره اول، بهار و تابستان 1389، صفحات 137 ـ 156.
36- كريپندورف، كلوس، ((تحليل محتوا، مباني روش شناسي))، ترجمه هوشنگ نايبي، تهران، نشر ني ، چاپ سوم، 1386، صفحات 14 ـ 13..
37- عسگری، محمد. تأثیر روش های آموزش خلاقیت بر میزان خلاقیت دانش آموزان دختر پایه ی چهارم ابتدایی. پژوهش های روان شناختی، دوره 10، شماره 3 و 4، 1386: 89-98.
38- بهروزی. ناصر.ضرورت پرورش خلاقیت در آموزش عالی. فصلنامه آموزش مهندسی ایران، شماره 29، دوره 8، 1385: 81- 29.
39- سام خانیان، محمد ربیع. خلاقیت و نوآوری در سازمان آموزشی(مفاهیم، نظریه ها، تکنیک ها و سنجش)، چاپ دوم، تهران: رسانه تخصصی. 1387
40- Raghib M. Analysis of University students’ spiritual intelligence and its relationship with demographic, J Psychol Studies; 8(3): 39-56. 2009 [Persian]
41- آمابلی، ترزا. شکوفایی خلاقیت. ترجمه: حسن قاسم زاده و پروین عظیمی(1388)، چاپ پنجم، تهران: دنیای نو. 2003.
42- تورنس، اي. پال. خلاقیت. مترجم حسن قاسم زاده. تهران: نشر دنیاي نو. 1381.
43- Beghetto, R. A. Does creativity have a place in classroom discussions? Prospective teachers’ response preferences. Thinking Skills and Creativity, 2(1), 1-9.2009.
44- حسيني يزدي، عطيه سادات و احمديان، مينا . تحلیل محتواي كتاب هاي درسي علوم تجربي دوره ابتدايي از لحاظ میزان پرداختن به انواع پرسش هاي درسي. پژوهش در برنامه ريزي درسي، سال یازدهم.، دوره دوم، شماره16 (پیاپی 43). زمستان1393 صفحات 641- 637.
45- سلیمی، لیلا، عصاره، علیرضا، تحلیل محتوای کتاب درس علوم تجربی سال دوم راهنمایی براساس خلاقیت گیلفورد، ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی،دوره دوم، شماره 4،: 73-102 بهار 1392.
46- استادحسنلو، حسین، تحلیل محتوای کتاب های علوم تجربی پایه چهارم و پنجم ابتدایی براساس اهداف آهوزشی مريل، پژوهش دربرنامه ریزی درسی، سال نهم، دورة دوم، شمارة6 (پیاپی 33) ،1391 . صفحات 41- 37.
47- امیراحمدی، یونس، تحلیل کتب علوم تجربی پایه پنجم ابتدایی بر مبنای الگوی حل مساله دیویی ، پژوهش دربرنامه ریزی درسی، سال نهم، دورة دوم، شمارة 8 (پیاپی 35) : 95 – 86 ،1391. صفحات 87- 99.
48- عیناوي، ندا. بررسی و تحلیل محتواي کتاب علوم دوره ابتدایی با عوامل خلاقیت گیلفورد. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی. 1383 .