حق بر آزادی مذهب در نظام حقوقی ایران و اسناد بین المللی

هدف این تحقیق، بررسی حق بر آزادی مذهب در نظام حقوقی ایران و اسناد بین المللی بود

حق بر آزادی مذهب در نظام حقوقی ایران و اسناد بین المللی

چکیده

هدف این تحقیق، بررسی حق بر آزادی مذهب در نظام حقوقی ایران و اسناد بین المللی بود. که برای نیل به این هدف، سؤالاتی طرح شده و فرضیه های به عنوان پاسخ های فرضی تدوین گشته و مورد بررسی قرار گرفت. این پژوهش به روش استقرایی و بر مبنای مطالعه کتابخانه ای انجام خواهد شد. بدین صورت که ابتدا پژوهشگر منابع اصلی را تهیه می نماید و سپس با تلخیص و فیش برداری از آنها، مهمترین دیدگاه های مطرح در خصوص موضوع تحقیق را جمع آوری می کند، و سرانجام در پایان هر بحث، موضوع آن در نظام حقوقی ایران و اسناد بین المللی مورد بررسی قرار می گیرد. نتایج نشان داد که در حقوق بین الملل، اصل با امکان حق شرط در برابر معاهدات حقوق بشری است مگر معاهده موضوع حق شرط در زمره قواعده آمره قرار گیرد یا خود معاهده صریحاً مانع آن شود. در اینجا ماهیت شناسی تعهد بین المللی معیار سنجش خواهد بود و لازمه امکان حق شرط منوط به تفکیک میان قاعده موضوع حق شرط می باشد بر اساس عام الشمولی یا آمره بودن تعیین می گردد. و اینکه حق آزادی دین همانند اکثر قریب به اتفاق دیگر مصادیق حقوق بشر، حقی مطلق نیست و محدودیت هایی بر آن حاکم است؛ محدودیت هایی همچون «ایمنی عمومی»، «نظم عمومی»، «بهداشت عمومی»، «اخلاق عمومی» و حقوق و آزادی های اساسی دیگران» که در ماده ۱۸ میثاق حقوق مدنی و سیاسی به آنها اشاره شده است. بنابراین برای شناخت کامل گستره حق آزادی دین و عقیده، علاوه بر آشنایی با اجزای آن که در این نوشتار به آن پرداخته شد، باید محدودیت های مجاز آن را نیز مورد بررسی قرار داد که خود بحث مفصلی است.
کلمات کلیدی: حق، آزادی، مذهب، اسناد بین المللی حقوق بشر.

مقدمه

از حقوق اتباع یک کشور، حق داشتن آزادی عقیده و مذهب است. حقی بنیادین و تعطیل ناپذیر که حتی در مواقع اضطراری نیز امکان عدول از آن به نفع حاکمیت و جامعه وجود ندارد چرا که فی نفسه چنین باور و عقیده ای به صرف اعتقاد به آن، کسی را متحمل ضرر نمی کند. اصولا انسان تکوینا و بالفطره توان فکر کردن و انتخاب عقیده و دین را داراست. دین امکان به کارگیری این توان را در مقام تشریع به عنوان یک حق، به رسمیت شناخته است و هیچ کس نمی تواند این حق را از انسان سلب نماید و اگر بعد از فکر و تحقیق به عقیده ای رسید و آن را حق و مطابق با واقع تشخیص داد به حکم عقل نمی تواند آن را نادیده بگیرد. از این رو دینداری در عرصه آزادی تفکر و اعتقاد، «حق» و در مرحله پیامدهای عمل به عقیده، «تکلیف عقلی» می باشد. قرآن کریم نیز در باب اختیاری بودن اختیار دین به آیات متعددی اشاره می کند از جمله می فرماید: «لا اکراه فی الدین» و یا بسیاری آیات دیگر که بر این امر اشاره دارند که خداوند صراط مستقیم را بر بندگان روشن می کند اما آنان در پذیرش خیر یا شر مختارند. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز با عنایت به حق مذکور در اصل سیزدهم خود ضمن به رسمیت شناختن اقلیت های دینی زرتشتی، کلیمی و مسیحی، انجام آزاد امور دینی آنها را در چارچوب قانون تضمین می کند. این حق اساسی مورد تاکید و تایید اسناد بین المللی حقوق بشر نیز بوده است. (خالدی، 1392). در رابطه با آزادی مذهب در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در ماده 19 اعلامیه حقوق جهانی بشر چنین آمده است: هرکس حق آزادی عقیده و بیان دارد و حق مزبور شامل آن است که از داشتن عقاید خود بیم و اضطرابی نداشته باشد. در کسب اطلاعات و افکار و در اخذ و انتشار آن به تمام وسایل ممکن و بدون ملاحظات مرزی آزاد باشد.» در این مقاله سعی شده است هر چند به صورت اختصار در مورد نقش این مسأله مهم که از آرمان های جامعه بشری به شمار آمده است و بحث با توجه به این که موضوع مقاله نقش آزادی مذهب در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران می باشد، محور بحث در اطراف اصول مندرج در قانون اساسی مزبور در رابطه با آزادی عقیده و مذهب دور می زند (جوزانی، 1392).

بیان مسأله

برتری انسان بر حیوان حاصل نیروی عقل و فكر است. استفاده از این نیرو در جستجوی معنا و حقیقت، از نیازها و تكالیف اساسی هر فرد انسانی است. كسی كه از این موهبت الهی استفاده نكند، نزد خداوند از حیوان پست تر است . بنابراین آزادی عقیده از اساسی ترین حقوق بشر است؛ زیرا اگر داشتن عقیده و اظهار آن آزاد نباشد، فكر انسان محدود شده و امكان رشد و شكوفایی عقل از او سلب می گردد. به همین دلیل نیز در بحث از توسعه انسانی، آزادی عقیده و مذهب جایگاهی محوری دارد و پیشرفت هر جامعه به سوی عدالت، رفاه و صلح، در گروی حفظ این آزادی است.
در ماده 18 اعلامیه جهانی حقوق بشر كه در دسامبر 1948 در مجمع عمومی سازمان ملل متحد بدون حتی یك رأی مخالف به تصویب رسید، این آزادی تأكید و تعریف شده است: «هر شخصی حق دارد از آزادی اندیشه، وجدان و دین بهره مند شود؛ این حق مستلزم آزادی تغییر دین یا اعتقاد و همچنین آزادی اظهار دین یا اعتقاد، در قالب آموزش دینی، عبادت ها و اجرای آئین ها و مراسم دینی به تنهایی یا به صورت جمعی، به طور خصوص یا عمومی است» (جانسون، 1377: 27). پس از آن كمیسیون حقوق بشر در شرح این ماده اعلامیه، اجزای اصلی حق آزادی عقیده و مذهب را چنین بیان كرده است: آزادی تغییر دین یا عقیده، عدم اجبار در مسائل دینی، عدم تبعیض بر مبنای اعتقاد دینی. گروه‌های مختلف، از جمله ماركسیست‌ها، مسیحیان و مسلمانان، در سراسر عالم این آزادی را از حقوق اساسی بشر دانسته‌اند (سلیمی، 1389: 369- 375).
…

…
با توجه به اصول كلي مندرج در فصل اول قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران خصوصا اصل چهارم كه نظام جمهوري اسلامي ايران را بر پايه و مباني اسلامي استوار مي داند مقرر مي دارد كه كليه قوانين و مقررات مدني، جزائي، مالي، اقتصادي، اداري، فرهنگي، نظامي، سياسي، و غير اينها بايد بر اساس موازين اسلامي باشد.
با توجّه به آنچه گفته شد و نظر به جایگاه بحث آزادی مذهب در پژوهش حاضر بر آن خواهیم تا تا ابعاد گوناگون این مفهوم را در اسناد بین المللی و نظام حقوقی ایران مورد واکاوی قرار داده و نقاط نقاط ضعف و قوّت آن را تبیین نماییم.

فهرست مطالب

چکیده 1
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1- مقدمه 3
1-2- بیان مسأله 4
1-3- اهمیت موضوع تحقیق 8
1-4- اهداف تحقیق 9
1-5- فرضیات تحقیق 9
1-6 -روش تحقیق 10
1-7- قلمرو تحقیق 10
1-7-2- قلمرو مکان 10
1-7-3- قلمرو زمانی 10
1-9- روش و ابزار گردآوری تحقیق 11
1-10 – روش تجزیه و تحلیل دادهها 11
فصل دوم: مبانی نظری
2-1- حق از دیدگاه حقوقی 13
2-2- حق از دیدگاه لغویان 13
2-3- قلمرو حقوق فردی در مکاتب مختلف 15
2-4- حق از دیدگاه فقه اسلامی 18
2-4-1- توضیح مبنای حق در فقه اسلامی 18
2-4-1-1- مبنای حق از نظر این دیدگاه 19
2-5- منشأ حق 20
2-6- نقش اجتماعی حق 21
2-7- حقوق فردی در حکومت اسلامی 23
2-8- مبانی تحدید حقوق فردی در حکومت اسلامی 25
2-8-1- مصلحت عمومی 26
2-8-2- قانون 30
2-8-3- اصول هم زیستی اسلامی 37
فصل سوم: حق آزادی مذهب در اسناد بین الملل
3-1- حقوق بشر 51
3-1-1- مقدمه اعلامیه جهانی حقوق بشر 53
3-1-2- تاریخچه مفهوم حقوق بشر 53
3-2- فلسفه حقوق بشر 53
3-3- طبقه‌بندی حقوق بشر 54
3-3-1- تفکیک‌ناپذیری 54
3-3-2- دسته‌بندی 55
3-3-3- سه نسل 57
3-4- حفاظت بین‌المللی 58
3-5- منشور سازمان ملل متحد 58
3-6- اعلامیه جهانی حقوق بشر 60
3-7- قطعنامه‌های حقوق بشری 65
3-8- نقض حقوق بشر 65
3-9- حقوق اساسی 66
3-9-1- حق زندگی 66
3-9-2- منع شکنجه 67
3-9-2-1- کنوانسیون اصلی ژنو در سال ۱۸۶۴ 67
3-9-2-2- سیر رشد کنوانسیونهای ژنو از ۱۸۶۴ تا ۱۹۴۹ 67
3-9-3- منع برده‌داری 68
3-9-4- حق برخورداری از یک محاکمه منصفانه 68
3-9-5- آزادی بیان 69
3-9-6- حق مباحثه 70
3-9-7- گرایش‌های جنسی و هویت جنسیتی 71
3-9-8- تجارت 72
3-9-9- آزادی فکر، عقیده و مذهب 73
فصل چهارم: حق آزادی مذهب در نظام حقوقي
و نظام حقوقی ایران 75
4-1- حق آزادی مذهب 76
4-2- حق آزادی مذهب در حقوق بشر 76
4-3- میثاق بین المللی و حق آزادی مذهب 79
4-4- سیر تاریخی حقوق بشر در دنیا 80
4-4-1- حق آزادی دین در ماده 18 میثاق حقوق مدنی و سیاسی 81
4-4-2- آزادی دین شامل حق داشتن یا پذیرش دین و حق ابراز دین است 82
4-4-3- آزادی دین، محدود به ادیان سنتی نیست و شامل هر اعتقادی است 85
4-4-4- ابراز دین می تواند به شكل فردی یا گروهی باشد 86
4-4-5- ابراز دین می تواند به شکل مخفي يا علنی باشد 87
4-4-6- جلوه های ابراز دین، متنوع است و محدود به شکل خاصی نمی شود 88
4-4-7- دولتها وظیفه دارند حق آزادی دین را تضمین کنند و اعمال هیچ نوع اکراهی در مقابل حق آزادی دین، مجاز نیست 90
4-4-8- تعیین نوع آموزش دینی فرزندان در اختیار والدین است 92
4-5- حق آزادی مذهب در حقوق ایران با رویکرد دیدگاه اسلام 95
4-5-1- حق از منظر حقوق داخلی 98
4-5-2- مفهوم حق آزادی مذهب در نظام های حقوق داخلی 101
4-6- جمهوری اسلامی ایران و اسناد حقوق بشر 104
4-7- آزادی مذهب به مثابه تعهدات بین المللی برای ایران 105
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
5-1 نتیجه گیری 111
5-2- پیشنهادات 115
منابع 117

منابع

1. كديور، محسن »، آزادي عقيده و مذهب در اسلام و اسناد حقوق بشر، (مجموعه مقالات همايش بينالمللي حقوق بشر و گفتگوي تمدنها،.
2. مقدمه علم حقوق، ص 273.
3. لسان العرب، ج، ص 257 ـ 255؛ مفردات الراغب، 125 و 124.
4. النظریات و النظم السیاسیة، طبعة الجرف، ص 141 و 132.
5. سیدمحمد کاظم طباطبایی، حاشیة المکاسب، ص 54 و منیة الطالب، ج 1، ص 41؛ «الحقّ سلطنة مجعولة من حیث هو علی غیره ولو بالاعتبار من مال أو شخص أو هما معاً»
6. احمد سنهوری، الوسیط فی شرح القانون المدنی، ج 8، ص 546.
7. امام خمینی، صحیفه امام، ج 4، ص 363-364.
8. صحیفه امام، ج 5، ص 387-388.
9. صحیفه امام، ج 3، ص 510.
10. صحیفه امام، ج 10، ص 94-95.
11. صحیفه امام، ج 10، ص 466-467.
12. صحیفه امام، ج 4، ص 436.
13. صحیفه امام، ج 5، ص 189.
14. صحیفه امام، ج 11، ص 147-148.
15. صحیفه امام، ج 4، ص 150-152؛ ج 12، ص 426-428؛ ج 4، ص 432؛ ج 5، ص 520؛ 4، ص 249-250 و ج 4، ص 3-4.
16. صحیفه امام، ج 1، ص 289-291.
17. صحیفه امام، ج 5، ص 520-521 و ج 5، ص 139-140.
18. صحیفه امام، ج 7، ص 136.
19. صحیفه امام، ج 8، ص 338-340.
20. صحیفه امام، ج 7، ص 485-486.
21. صحیفه امام، ج 5، ص 419.
22. امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 2، ص 626.
23. شاطبی، الموافقات، ج 2، ص 8.
24. امام خمینی، صحیفه امام، ج 10، ص 406-407.
25. علامه طباطبایی، ولایت و زعامت (بحثی دربارۀ مرجعیت و روحانیت)، ص 83 تا 85.
26. ابوالقاسم گرجی، مقالات حقوقی، ج 2، ص287.
27. محمد مؤمن قمی، کلمات سدیده، ص 17 و 18.
28. حسینعلی منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ج 4، ص 294.
29. حکومت در اسلام، مجموعه مقالات کنفرانس سوم و چهارم اندیشه اسلامی، ص 146.
30. سودمندی عبدالمجید، شریفی طرازکوهی حسین. گستره حق آزادی دین و عقیده در اسناد بین‌المللی حقوق بشر. پژوهش‌های حقوق تطبیقی. ۱۳۹۱; ۱۶ (۴) :۷۷-۱۰۳
31. Alfredsson, Gudmundur (1999). The Universal Declaration of Human Rights: a common standard of achievement. Martinus Nijhoff Publishers. p. 225.
32. Doebbler, Curtis (2006). Introduction to International Human Rights Law. CD Publishing. p. 108.
33. Universal Declaration of Human Rights, Article 18.
34. Jan Brabec, Václav Havel, Ivan Lamper, David Nemec, Petr Placak, Joska Skalnik et al. “Prisoners of Conscience”. New York Review of Books. 1989; 36 (1) February 2. Accessed October 18, 2009.
35. Katherine White. Crisis of Conscience: Reconciling Religious Health Care Providers’ Beliefs and Patients’ Rights. Stanford Law Review 1999; 51: 1703–1724.
36. “Declaration on the Responsibilities of the Present Generation Towards the Future Generation”. UNESCO. Retrieved August 29, 2010.
37. Dag Øistein Endsjø.“Lesbian, gay, bisexual and transgender rights and the religious relativism.
38. Mareike Meyn (December 9, 2008). “Beyond rights: Trading to win”. COPLA. Archived from the original on 2011-04-29.
39. Ellis, Karen and Jodie Keane (November 2008). “Do we need a new ‘Good for Development’ label?”. Overseas Development Institute.
40. Jones, Nicola and Hayley Baker (March 2008). “Untangling links between trade, poverty and gender”. Overseas Development Institute.
41. Ball, O., & Gready, P. (2006). The no-nonsense guide to human rights. New Internationalist.
42. Alston, P. (2005). Ships passing in the night: the current state of the human rights and development debate seen through the lens of the Millennium Development Goals. Human rights quarterly, 755-829.
43. Brownlie, I., & Goodwin-Gill, G. S. (Eds.). (2010). Brownlie’s documents on human rights. Oxford University Press.
44. Simma, B., Mosler, H., Paulus, A., & Chaitidou, E. (Eds.). (2002). The Charter of the United Nations: a commentary (Vol. 1). Oxford: Oxford University Press.
45. Shaw, K. (2008). Indigeneity and political theory: Sovereignty and the limits of the political. Routledge.
46. Glendon, M. A. (2002). A world made new: Eleanor Roosevelt and the Universal Declaration of Human Rights. Random House Trade Paperbacks.
47. Henkin, Louis. The International Bill of Rights: The Universal Declaration and the Covenants, in International Enforcement of Human Rights 6–9, Bernhardt and Jolowicz, eds, (1987)
48. Littman, David G. (January 19, 2003). “Human Rights and Human Wrongs”. National Review. New York.
49. Bales, Kevin (1999). “1”. Disposable People: New Slavery in the Global Economy. University of California Press. p. 9..
50. Doebbler, Curtis (2006). Introduction to International Human Rights Law. CD Publishing. pp. 107–108.
51. Shestack, J. J. (2017). The philosophic foundations of human rights. In Human Rights (pp. 3-36). Routledge.
52. Jones, P. (2017). Human rights, group rights, and peoples’ rights. In Human Rights (pp. 277-304). Routledge.
53. Sen, A. (2017). Elements of a theory of human rights. In Justice and the Capabilities Approach (pp. 221-262). Routledge.
54. Jan Brabec, Václav Havel, Ivan Lamper, David Nemec, Petr Placak, Joska Skalnik et al. “Prisoners of Conscience”. New York Review of Books. 1989; 36 (1) February 2. Accessed October 18, 2009.
55. Dag Øistein Endsjø.“Lesbian, gay, bisexual and transgender rights and the religious relativism of human rights”. Human Rights Review, 6:2, 2005: 102-10.
56. Rhona k.m. smith and Christien Van Den Anker ,Human Rights, oxford university press,2005 ,.
57. Universal Declaqration of Human Rights (1948) un do A/ 810,10 Dec. 1948.
58. International Covenant on Civil and political Rights (1966),un Doc. A/ 6316,Art. 18.
59. International Convention on the Elimination of all forms of Racial Discrimination (1965)
60. The UNESCO Convention Against Discrimination in Education (1960)
61. Declaration on the Elimination of all forms of Religious Intolerance and of Dis Crimination Based on Religion or Belief (1981), un Doc. A / 36/ 51 (1982(
62. Convention for protection of Human Rights and Fundamental Freedoms 1950,213 UNTS 222 (1950)
63. American Declaration of the Rights and Duties of Man (1948),OAS Res, xxx (1948)
64. The African Charter on Human and peoples Rights (1981), OAU Dos CAB/LEG/67/3Rev.5 (1981).
65. Charter of the United Nations, http://www1.umn.edu/humanrts /instree/auncharter.html (Last visited June 2012).
66. Convention against Discrimination in Education, www.ohchr.org /EN/
ProfessionalInterest/Pages/DiscriminationInEducation.aspx (Last visited June 2012).
67. Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/Treaty.xsp?action= open Document&documentId=1507EE9200C58C5EC12563F6005FB3E5
(Last visited June 2012).
68. Convention Concerning Discrimination in respect of Employment and
Occupation, www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_norm/—declaration
69. Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic,
Religious and Linguistic Minorities, www.un.org/documents/ga/res /47/a47r135.htm (Last visited June 2012).
70. Draft Declaration on the Rights of Indigenous Peoples, http://
www1.umn.edu/humanrts/instree/declra.htm (Last visited June 2012).