آسیب شناسی تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی 1392

یکی از مهم ترین اهداف این پژوهش، شناسایی کاستی ها و آسیب های بحث تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی 92 بوده است.

آسیب شناسی تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی1392

چکیده

تعدد جرم از جمله عوامل و کیفیات مشدده مجازات بوده و عبارت‌است از وضعیت خاصی که مجرم در آن، مرتکب چند جرم شده و پس از آن به دلیل همه جرایم ارتکابی مورد محاکمه و مجازات قرار می‌گیرد. البته تعدد جرم زمانی مطرح می‌شود که اولاً متهم بیش از یک جرم را مرتکب شده باشد (تعدد مادی) و یا چنانچه در جرائم موجب تعزیر، رفتار واحد دارای عناوین مجرمانه متعدد باشد(تعددمعنوی). ثانیاً در زمان محاکمه متهم، وی به ازای هیچ‌ کدام از جرایم ارتکابی سابق، قطعاً محکوم نشده باشد. در این تحقیق که به روش توصیفی- تحلیلی تدوین گردیده‌است، به بررسی کاستی‌ها و ابهامات قانون مجازات اسلامی 1392 در مبحث تعدد جرم پرداخته‌است. اما به طور کلی می‌توان اذعان داشت که قانونگذار در قانون مجازات اسلامی 92 در بحث تعددجرم، رویکرد نظام‌مندتری نسبت قانون سابق دارد و تعدد جرم را به عنوان یکی از مؤلفه‌های مؤثر در تعیین میزان مجازات مورد توجه قرار داده‌است. اما در برخی موارد نیز با کاستی هایی روبرو شده است که از آن جمله می توان به «عدم تفکیک میان تعدد نتیجه و حالات مشابه آن، ابهام در تعریف و تبیین تعدد جرم، عدم بیان چرایی جمع مجازات درجه 7 و 8 با سایر درجات، عدم بیان احکام قضایی در خصوص تعدد جرم توسط اطفال و نوجوانان بزهکار، تبیین نکردن چرایی اِعمال تشدید مجازات در فرض تعدد نتیجه و ابهام در برخی مصادیق قسمت اخیر ماده 134 قانون مجازات اسلامی» اشاره نمود. یکی از مهم ترین اهداف این پژوهش، شناسایی کاستی ها و آسیب های بحث تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی 92 بوده است که پس از بررسی های علمی در یافتن کاستی های مذکور، به نظر می رسد که این هدف تا حدودی ثمربخش بوده است.
واژگان کلیدی:تشدید مجازات، تعدد مادی، تعدد معنوی، قانون مجازات اسلامی1392،کارآمدی وناکارآمدی ها.

مقدمه

مبحث تعدد جرم یکی از مباحث مهم و کاربردی حقوق کیفری می باشد که به حالتی اطلاق می شود که مجرم جرایم متعددی را مرتکب شده و محاکمه وی تحت عنوان تعدد جرم، مشروط به این است که متهم برای اتهامات متعددی که مرتکب شده به محکومیت کیفری قطعی نرسیده باشد. خواه این جرایم در فاصله زمانی کوتاهی محقق شده باشد به نحوی که امکان تعقیب کیفری و محکومیت متهم در آن زمان کوتاه وجود نداشته و خواه متهم فراری بوده و یا اینکه جرایم ارتکابی او بنا به دلایلی محرز نشده باشد.
تعدد جرم صورت های گوناگونی دارد؛ گاهی مجرم، مرتکب فعل واحدی شده که دارای عناوین متعدد جرم است و ارتکاب یک عمل و رفتار واحد منجر به نقض دو یا چند ماده از قانون مجازات می‌شود. این نوع تعدد را تعدد معنوی (اعتباری) می نامند. به عنوان مثال فردی با استفاده از سند مجعول، شروع به کلاهبرداری کند. در این صورت فعل مجرمانه واحد یعنی استفاده از سند مجعول صورت گرفته است اما در واقع این فعل واحد، دارای دو عنوان مجرمانه جعل و کلاهبرداری است. صورت دیگر تعدد جرم این است که گاهی فردی مرتکب اعمال متعددی اعم از فعل و ترک فعل می‌شود که هر یک جرم واحدی هستند. ارتکاب جرایم متعدد در فواصل زمانی مختلف به گونه ای است که درباره هیچ کدام از جرایم ارتکابی، حکم محکومیت قطعی صادر نشده باشد؛ یعنی قبل از آنکه مجرم به خاطر جرم قبلی خود محکومیت کیفری قطعی گرفته باشد، جرم دوم را مرتکب شده باشد.
تعدد جرم یکی از عوامل تشدید مجازات در قوانین کیفری هر کشوری به حساب می آید و در حقوق کیفری ایران نیز از ابتدای قانونگذاری به آن توجه زیادی شده است اما در طول این سال ها که مقنن قوانین مختلف جزایی را وضع کرده است، همواره در صدد بوده تا کاستی های قوانین قبلی رفع گردد. با وضع قانون مجازات اسلامی در سال 1392 شاهد تحولات زیادی در قوانین کیفری ایران بودیم که نسبت به قوانین کیفری سابق از انسجام بیشتری برخوردار بوده است. اما وجود برخی ابهامات و کاستی ها در وضع قوانین، گریزناپذیر است. در این تحقیق پس از بررسی تحولات و نوآوری های مبحث تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی 1392، به دنبال تبیین برخی کاستی ها و ابهامات این مبحث از قانون مجازات هستیم.

الف: بیان مسأله

در سیستم‌های حقوق جزایی و حوزه جرم‌شناسی، با مواردی روبرو هستیم که شخص واحد مرتکب جرایم متعدد شود اما به هر دلیل، شخص مجرم نسبت به هیچ¬یک از جرایم مزبور محکومیت قطعی نیافته است. در این صورت، مبحث تعدد جرم مصداق پیدا می¬کند. تعدد جرم که از جمله کیفیات مشدده مجازات به حساب می‌آید، نشان دهنده خطرناک بودن بزهکار می‌باشد و قطعاً خطرات جبران ناپذیری برای فرد و جامعه به همراه دارد. لذا برای جلوگیری از ارتکاب چنین اعمال مجرمانه¬ای، قانونگذار تدابیر خاصی را در قانون مجازات اسلامی 1392 پیش بینی نموده‌است. بهترین شیوه برخورد با چنین مجرمانی، «تشدید مجازات» است که به نظر می‌رسد بازدارندگی خوبی داشته باشد. البته تشدید مجازات باید با رعایت شرایطی باشد که در قانون مجازات اسلامی 1392ذکر شده است.
برای ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎﺭ در ﻣﻮﺍﺩ 31 تا 33 قانون مجازات عمومی مصوب 1304 برخی از احکام و مقررات تعدد جرم پیش‌بینی شده بود و پس از آن در سال 1311 ماده 2 الحاقی ق.آ.د.ک. جایگزین مواد مذکور گردید و سرانجام در سال 1352مواد 31 و 32 و ماده 2 ق.آ.د.ک نسخ گردید. برای تعریف دقیق مسئله «تعدد جرم» ابتدا باید مفهوم جرم تبیین گردد. جرم‌ در لغت به‌ معنای‌ قطع‌ كردن‌، كسب‌ كردن‌، ارتكاب‌ گناه‌ و وادار كردن‌ به‌ كاری‌ ناپسند به‌ كار رفته‌ است و مجرم‌ كسی‌ است‌ كه‌ از حق‌ بریده‌ و به‌ باطل‌ روی‌ آورده‌ است‌ و بركار ناپسند خود اصرار می‌ورزد.
…

…
قانون مجازات اسلامی 1370 در ماده فوق در بیان تعریف تعدد فقط به مختلف بودن عمل ارتکابی توسط مرتکب اشاره نموده و سپس به بیان مجازات تعدد مادی پرداخته‌ است که همانگونه که مشخص است تعریفی کامل از تعدد مادی را بیان نکرده بود.
به طورکلی قانون مجازات اسلامی 1392 در موضوع تعدد جرم در برخی موارد با ایرادات و ابهاماتی مواجه شده است که از آن جمله می توان به «عدم تفکیک میان تعدد نتیجه و حالات مشابه آن، ابهام در تعریف و تبیین تعدد جرم، عدم بیان چرایی جمع مجازات درجه 7 و 8 با سایر درجات، عدم بیان احکام قضایی در خصوص تعدد جرم توسط اطفال و نوجوانان بزهکار، تبیین نکردن چرایی اِعمال تشدید مجازات در فرض تعدد نتیجه و ابهام در برخی مصادیق قسمت اخیر ماده 134 قانون مجازات اسلامی» اشاره نمود.

فهرست مطالب

چکیده 1
مقدمه 2
الف: بیان مسأله 3
ب) سؤالات تحقیق: 6
پ) فرضیه های تحقیق: 6
ت) پیشینه تحقیق: 6
ث) روش تحقیق: 8
ج) اهداف تحقیق؛ 8
چ) ضرورت انجام تحقیق: 9
ح) جنبه نوآوری تحقیق: 9
خ) ساختار تحقیق: 9
بخش اول تشدید مجازات و چگونگی آن در حوزه تعدد جرم 10
فصل اول؛ کیفیات مشدده و نظام های تعیین مجازات در تعدد جرم 11
مبحث اول؛ انواع کیفیات مشدّده 12
گفتار اول؛ کیفیات مشدّده عام 12
بند اول؛ تعدد جرم 12
بند دوم؛ تکرار جرم 15
گفتار دوم؛ کیفیات مشدّده خاص 16
بند اول؛ کیفیات مشدّده عینی 16
بند دوم؛ کیفیات مشدّده شخصی 17
گفتار سوم؛ ویژگی های تشدید مجازات در قانون مجازات اسلامی 1370 18
بند اول؛ تشدید مجازات در تعدد اعتباری جرم 18
بند دوم؛ تشدید مجازات در تعدد واقعی جرم 19
مبحث دوم؛ مبانی پذیرش قواعد تعدد جرم 20
گفتار اول؛ نظریه سزادهی 20
گفتار دوم؛ نظریه حالت خطرناک و اصل فردی کردن مجازات 21
فصل دوم؛ بررسی نظام‌های تعیین مجازات در تعدد جرم و چگونگی آن در قوانین قبلی 23
مبحث اول؛ نظام های تعیین مجازات در تعدد جرم 23
گفتار اول؛ تعدد مادی (واقعی): 23
الف) تعدد جرایم موجب حدّ و قصاص: 24
ب) تعدد جرم در جرایم موجب قصاص 24
ج) تعدد جرم در جرایم موجب دیه 25
گفتار دوم؛ بررسی تعدد جرم در جرائم تعزیری و غیرتعزیری 28
الف) تعدد در جرایم تعزیری 28
ب) تعدد جرم در جرایم غیرتعزیری: 31
گفتار سوم؛ تعدد معنوی (اعتباری) : 33
مبحث دوم؛ پیشینه سازوکار تعیین مجازات در تعدد جرم در قوانین کیفری 36
گفتار اول؛ قوانین جزایی قبل از انقلاب اسلامی 37
بند اول ؛ قانون مجازات عمومی 1304 37
بند دوم؛ قانون مجازات عمومی 1352 37
گفتار دوم؛ قوانین جزایی بعد از انقلاب اسلامی 38
بند اول؛ قانون راجع به مجازات اسلامی 1361 38
بند دوم؛ قانون مجازات اسلامی 1370 38
بند سوم؛ قانون مجازات اسلامی 1392 39
بخش دوم کارآمدی و عدم کارآمدی احکام تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی 1392 44
فصل اول؛ نوآوری‌های قانون مجازات اسلامی 92 در بحث تعدد جرم 45
مبحث اول؛ تجمیع مقررات تعدد جرم 46
گفتار اول؛ تعدد مجازات در جرایم مستلزم دیه 46
گفتار دوم؛ تعدد معنوی در جرائم مستلزم حدود و قصاص 47
گفتار سوم؛ روشن شدن مرز میان تعدد و تکرار جرم 48
گفتار چهارم؛ تعیین مجازات متعدد برای جرم واحد 49
گفتار پنجم؛ توجه به تعداد جرایم ارتکابی تعزیری 49
گفتار ششم؛ نظام مند شدن نحوه تخفیف مجازات در تعدد جرم 51
مبحث دوم؛ تحول در مفهوم تشدید مجازات در صورت تعدد جرم 51
گفتار اول؛ شفاف شدن روش تشدید مجازات 52
گفتار دوم؛ تعیین مجازات شدیدتر در تعدد جرم 53
گفتار سوم؛ تعیین و الزامی شدن تشدید مجازات 53
فصل دوم؛ کاستی‌ها و ناکارآمدی‌های تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی92 54
مبحث اول؛ بررسی کاستی‌های تعدد جرم در قانون مجازات اسلامی 54
گفتار اول؛ ضرورت تفکیک میان تعدد نتیجه و حالات مشابه آن 54
گفتار دوم؛ ابهام در تعریف و تبیین تعدد جرم 56
گفتار سوم؛ چرایی جمع مجازات درجه 7 و 8 با سایر درجات 57
گفتار چهارم؛ تعدد جرم اطفال و نوجوانان 58
گفتار پنجم؛ چرایی اعمال تشدید مجازات در فرض تعدد نتیجه 61
گفتار ششم؛ ابهام در برخی مصادیق قسمت اخیر ماده 134 قانون مجازات اسلامی 62
مبحث دوم؛ عطف بماسبق نشدن قوانین در تعدد جرم 65
گفتار اول؛ مرور زمان در امور کیفری 66
گفتار دوم؛ ادله فقهی قاعده عطف بماسبق نشدن قوانین جزایی 68
نتیجه گیری و پیشنهادها 76
نتیجه‌گیری: 77
پیشنهادها: 79
منابع و مآخذ 81
منابع فارسی: 82
مقالات: 85
پایان نامه: 87
کتب عربی 87

منابع فارسی:

کتب‌:
1- قرآن کریم.
2- قانون مجازات اسلامی 1392، تهران، میزان.
3- قانون مجازات اسلامی 1370، تهران، میزان.
4- قانون مدنی، تهران، کمالان.
5- مجموعه آراء مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه.
6- آراء وحدت رویه دیوان عالی کشور.
7- آقایی نیا، حسین، 1392، حقوق کیفری اختصاصی: جرایم علیه اشخاص (جنایات)، تهران، میزان.
8- اردبیلی، محمدعلی؛ 1393، حقوق جزای عمومی، تهران، نشر میزان.
9- الهام، غلامحسین؛ 1372، مبانی فقهی و حقوقی تعدد جرم، تهران، نشربشری.
10- الیوت، کاترین؛ 1392، حقوق جزا، ترجمه واحدی نوایی، آوا، تهران، نشر میزان.
11- آخوندی، محمود، 1390، آئین دادرسی کیفری، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
12- باهری‌، محمد، 1380، نگرشی‌ برحقوق‌ جزای‌ عمومی‌، مقارنه‌ وتطبیق‌ رضاشكری‌، تهران، میزان.
13- پیمانی، ضیاءالدین، 1374، بررسی‌ تا‌ریخی‌ و تطبیقی‌ قا‌عده‌ تعدد جرم‌، قم‌: مجتمع‌ آموزش‌ عا‌لی‌ قم‌، معا‌ونت‌ پژوهشی‌.
14- جعفری لنگرودی، محمدجعفر؛ 1387، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش.
15- حاجی ده آبادی، احمد، 1389، قواعد فقه جزایی، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
16- دوركيم، امیل، 1373، قواعد روش جامعه شناسى، ترجمه: على محمد كاردان، تهران، دانشگاه تهران.
17- دهخدا، علی اکبر؛ 1333، لغتنامه، تهران، امیرکبیر.
18- زراعت، عباس، 1389، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی، تهران، نشر ققنوس.
19- زراعت، عباس، 1394، حقوق جزای عمومی، تهران، جاودانه جنگل.
20- زنگی آبادی، محمدرضا، 1396، تشریح فلسفه مجازات‌ها (قصاص-دیات)، کرمان: خدمات فرهنگی
21- شامبیاتی‌، هوشنگ، 1394، حقوق جزای عمومی براساس قانون جدید، تهران، مجد.
22- شهری، غلامرضا؛ ستوده جهرمی، سروش، 1377، نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه در مسایل کیفری، تهران: انتشارات روزنامه رسمی.
23- شیخ الاسلامی، عباس؛ 1395، تعدد جرم؛ نظریه ها و رویه ها، تهران، نشر میزان.
24- صانعی، پرویز؛ 1388، حقوق جزای عمومی، تهران، طرح نو.
25- صلاحی، جاوید، 1352، کیفرشناسی، تهران: دانشگاه تهران.
26- صلاحی، جاوید، 1389، بزهکاری اطفال و نوجوانان، تهران، نشر میزان.
27- طاهری نسب، یزدالله؛ 1381، تعدد و تکرار جرم در حقوق جزا، تهران، دانشور.
28- علی‌آبادی، عبدالحسین؛ 1392، حقوق جنایی (جرم – مسئولیت)، تهران، فردوسی.
29- عوده، عبدالقادر، 1990؛ التشریع الجنایی، (بررسي تطبيقي حقوق جزاي اسلامي و قوانين عرفي) ترجمه حسن فرهودی نیا، تهران، یادآوران.
30- فیض‌، علیرضا؛ 1364، مقارنه‌ و تطبیق‌ در حقوق‌ جزای‌ عمومی‌ اسلام‌، تهران، دانشگاه تهران.
31- قربانی، فرج الله؛ 1385، مجموعه آرا وحدت رویه جزایی، تهران، فردوسی.
32- گارو، رنه، مطالعات نظری و عملی در حقوق جزا، ترجمه سید ضیاءالدین نقابت، تهران: بنگاه مطبوعاتی ایران.
33- گرجی، ابوالقاسم، 1372، مقالات حقوقی، تهران، دانشگاه تهران.
34- گرجی، ابوالقاسم؛ 1385، حدود، تعزیرات و قصاص، تهران، دانشگاه تهران.
35- گرجی، ابوالقاسم؛ 1388، دیات، تهران، دانشگاه تهران.
36- گلدوزیان، ایرج 1392، حقوق جزای اختصاصی، تهران، دانشگاه تهران.
37- گلدوزیان، ایرج؛ 1390، بایسته‌های حقوق جزای عمومی، تهران، میزان.
38- گلدوزیان، ایرج؛ 1393، محشای قانون مجازات اسلامی، تهران، مجد.
39- معاونت آموزش قوه قضائیه؛ 1382، مجموعه نشست‌های قضایی ( مسایل قانون مجازات اسلامی)، تهران، انتشارات جاودانه.
40- میر محمد صادقی، حسین، 1392، حقوق کیفری اختصاصی؛جرایم علیه اشخاص، تهران: میزان
41- نوربها، رضا؛ 1390، زمینه حقوق جزای عمومی، تهران، گنج دانش .
مقالات:
42- بسامی، مسعود؛ وروایی، اکبر، 1394، تعدّد نتایج مجرمانه در فقه و حقوق کیفری ایران، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دوره 7، شماره 13، صص 35-62
43- جعفری، مجتبی؛ 1392، تعدد جرم و آثار آن در قانون جدید مجازات اسلامی (مصوب 1392)، مجله پژوهش حقوق کیفری مقاله 7، دوره 2، شماره 5.
44- حاجی ده آبادی، احمد؛ باقرزادگان، امیر؛ میرزایی، محمد، 1395، جایگاه تعدد نتیجه در حقوق کیفری ایران، پژوهشنامه حقوق کیفری، دوره 7، شماره1 صص 101-122
45- حبیب‌زاده، محمدجعفر، 1381، مبنا و ملاک تعزیر، مجله دادرسی، شماره 34.
46- دربر، امید، 1392، سیر تحولی تعدد جرم در قوانین جزایی ایران، پایگاه نشر مقالات حقوق حق‌گستر، www.haghgostar.ir
47- ذاکرحسین،محمدهادی،1388، چشم‌انداز تعدد جرم از افق مبانی فقهی، مجله دادرسی، شماره73.
48- رایجیان، مهرداد، 1382، ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﻣﻘﺮرات ﺗﻌﺪد ﺟﺮم و دﺷﻮاريﻫﺎي آن، فصلنامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، شماره 28.
49- رحیمی نژاد، اسماعیل، 1388، بررسی تطبیقی قاعده عطف بماسبق نشدن قوانین جزایی در حقوق اسلام، حقوق موضوعه ایران و نظام حقوقی کامن لا، نامه مفید، شماره 4.
50- رهامی، محسن، 1382، تحول و تعدیلى مجازاتها در نظام کیفرى جمهورى اسلامى ایران، اندیشه‌های حقوقی1382 شماره 4
51- زارع مهرجردی، علی؛ دعاخوان، سیدرضا؛ صدیقیان، عبدالله،1393، بررسی فقهی و حقوقی تعدد دیات، همایش وکالت، اخلاق، فقه و حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی واحد میبد.
52- زارع مهرجردی، علی؛ بذرگر، زهرا، 1393، جرم‌زايي قوانين در پرتو عدول از اصل قانوني بودن جرم و مجازات، همایش وکالت، اخلاق، فقه و حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی واحد میبد.
53- زراعت،عباس،1392، تمایزحالت معنوی جرائم ازعناوین مشابه، فصلنامه حقوق، دوره43،شماره3.
54- عباسی، اصغر، 1393،نقدی برمقررات تعددجرم در قانون مجازات اسلامی 1392، فصلنامه تعالی حقوق، شماره7.
55- فروغی، فضل‌الله؛ رحیمیان، رضا؛ 1394، ارزیابی تعدد مادی جرائم تعزیری در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، دوره هفتم، شماره چهارم.
56- فروغی، فضل‌الله؛ جودکی، بهزاد، 1394، تعدد نتیجه در جرایم تعزیری براساس قانون مجازات اسلامی 1392، دیدگاه های حقوق قضایی، دوره ۲۰ شماره ۷۰ صص ۱۰۳-۱۲۶
57- قراخانی، نصرالله؛ 1394، تعدد جرم در لایحه قانون مجازات اسلامی و بررسی ابهامات، مجله اندیشمندان حقوق، سال سوم، شماره 7.
58- مرادی، حسن؛ شهبازی، علی؛ 1394، عنصرمعنوی قتل عمدی درقانون مجازات اسلامی‌ مصوب1392، مجله حقوق کیفری، دوره 4، شماره 13.
59- مظاهری تهرانی، مسعود، 1392، نگاهی به تحولات قانون جدید مجازات اسلامی، روزنامه اطلاعات، هفتم مرداد.
60- یزدانی،سیدمحمدعلی، 1392،عوامل تشدید مجازات درفقه وحقوق، مجله فقه قضایی، شماره21.
پایان نامه:
61- کلامی، کریم؛ 1389، تعدد و تکرار جرم در فقه و حقوق اسلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور مرکز تهران.
62- ماروسی، علی؛ 1388، تعدد جرم در حقوق ايران با تاكيد بر حقوق جزاي نظامي، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم قضایی و خدمات اداری.
63- محمدی فر، محمد، 1395، رویکرد قانونگذار در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 در خصوص تعدد و تکرار جرم، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آیت الله حائری میبد.
کتب عربی
64- ابن منظور، محمدبن مکرم، 1375، لسان العرب، بیروت: دارصادر.
65- حرّ عاملی، محمدبن حسن، 1412، وسایل‌الشیعه، قم، دارالکتب الاسلامیه.
66- شهید اول، محمد، 1430، اللمعۀ الدمشقیۀ، قم: دارالعلم.
67- شهیدثانی، زین الدین‌بن علی، 1395، الروضة البِهیة فی شرح اللُمعة الدمشقیة، قم، دارالعلم.
68- طریحی، فخرالدین، 1375، مجمع البحرین، تهران، مکتبه المرتضویه.
69- فراهیدی، خلیل بن احمد؛ 1409، العین، دارلهجره، قم.
70- کلینی، محمد بن یعقوب. 1416، اصول کافی؛ قم، انتشارات علمیه اسلامیه.
71- مجلسی، محمدباقر؛ 1403، بحارالانوار، قم، دارالعلم.