بررسی تطبیقی علم قاضی در دادرسی مدنی و کیفری

هدف اصلی این پژوهش بررسی قلمرو و دامنه اعتبار و حجیت علم قاضی است.

بررسی تطبیقی علم قاضی در دادرسی مدنی و کیفری

چکیده

علم شخصی قاضی در فقه اسلامی و قضایی به عنوان یکی از طرق اثبات دعوا پیش بینی شده است که از صدر اسلام با نظر فقها، به ویژه فقهای امامیه، مورد تأکید قرار گرفته است و از دیرباز در محافل علمی و فقهی و حوزوی مطرح بوده و در این رابطه استدلالاتی بیان گردیده که می توان گفت علم قاضی از اعتبار استنادی برخوردار است. اعتبار بخشیدن به علم قاضی بر اساس مقتضیات زمان فعلی یکی از مواردی است که باید بدان توجه شود، چرا که با توجه به پیچیدگی دنیای معاصر و خدعه ها و نیرنگ¬ها ممکن است با ادله قانونی و شرعی صرف مانند اقرار و شهادت و قسامه نتوان احقاق حق نمود بنابراین اینجاست که نقش قاضی عادل و ماهر در عرصه قضاء ظهور و بروز پیدا می کند. پس از انقلاب اسلامی، در قوانین موضوعه ایران، علم قاضی و اقناع وجدانی او، به عنوان یکی از طرق اثبات دعاوی مورد توجه مقنن قرار گرفته است. یافته های تحقیق نشان می دهد؛ در دادرسی مدنی، علم قاضی تنها در آن دسته از دعاوی قابل پذیرش است که دعوا با شهادت قابل اثبات باشد یا ادله دیگر را تکمیل کند. بنابراین در مورد دعاوی که در آن سند رسمی به عنوان دلیل وجود دارد، علم قاضی نمی‌تواند دخیل باشد مگر آنکه تکمیل‌کننده سند رسمی باشد، زیرا شهادت، در مقابل سند رسمی پذیرفته نیست. همچنین علم قاضی در امور کیفری هم به عنوان پشتوانه و اعتبار سایر ادله و هم به عنوان یکی از ادله اثبات دعوای کیفری پذیرفته شده است. در این موارد علم قاضی در خصوص برخی جرایم مانند جرم زنا، نمی‌تواند مورد استناد باشد، زیرا نحوه اثبات جرم مذکور در قانون مشخص شده و علم قاضی از جمله دلایل اثبات زنا دانسته نشده است. به طور کلی در بحث علم قاضی در دادرسی دعاوی حقوقی و کیفری، اصل بر صحت صدور حکم بر اساس علم قاضی است مگر آنکه در قانون، برای آن استثنایی وجود داشته باشد
واژگان کلیدی: علم قاضی، ادله اثبات، حجیت، دادرسی مدنی، دادرسی کیفری

بیان مساله

اعتبار و حجیت علم قاضی یکی از فروعات مهم باب قضا می باشد و فقیهان گذشته و معاصر نظرات موافق و مخالفی در این زمینه ابراز نموده اند. بیشترعلمای شیعه اعتبارعلم قاضی را دراثبات دعاوی و جرایم پذیرفته اند در نهایت برخی از فقیهان در این زمینه تفضیلاتی مطرح کرده و محدودیت هایی برای آن مشخص نموده اند از سوی دیگر حقوقدانان استناد به علم قاضی را ناروا و موجب تضییع حقوق و بی عدالتی دانسته اند.
علم قاضی در مباحث حقوقی در دو نوع کاربرد دارد: 1-علمی که قواعد وضوابط رابیان کرده و به بحث ازتکالیف و وظایف اشخاص می پردازد. 2-علم قاضی موضوع موردنزاع و واقعیت مورد مناقشه، این علم ممکن است درنتیجه تجربیات ومطالعه علوم و… بایک سلسله استنتاجات یا از طریق مطالعه پرونده وتوضیحات و ادله طرفین برای قاضی حاصل شود.(بیهقی 106،1410)
کاربرد علم قاضی بیشتر در رسیدگی قضایی درحل وفصل اختلافات و در جایی است که ارائه دلایل طرفین نیاز به عاملی خارجی دارد که در این مورد قاضی با مراجعه به علم خود دعوا را خاتمه می دهد. بنابراین کاربرد اصلی علم قاضی در آیین دادرسی است.
علم قاضی در قانون تعریف نشده و غالب مواردی که عنوان علم قاضی به آن می دهند در حدود ظن است نه علم، کمال مطلوب کار قضاء آن است که دادرس ازطریق دلائل و قرائن و امارات به موضوع اختلاف علم حاصل نماید. (مدنی 12،1368)
فقها درخصوص حجیت علم قاضی یا عدم حجیت آن بحث فراوان کرده اند .لااقل چهار نظر مختلف دراین باب وجود دارد. از نظر قانون قاضی اگر به مرحله علم نرسید بازهم مکلف به اخذ تصمیم است و براساس دلائلی که درقانون پیش بینی شده و ظن اورا باعث می شوند باید اقدام نماید. اصل166ق.ا مقررداشته :((احکام دادگاهها باید مستند و مستدل به مواد قانون و اصولی باشد که براساس آن حکم صادرشده است)) مستدل بودن حکم یعنی دلیل را مبنای کار قراردادن.
مساله مهم این تحقیق آن است که علم قاضی می تواند درحقوق امروز ایران که برپایه احکام شریعت است درزمره ادله اثبات دعوا به شمار آید و در این صورت محدوده اعتبار آن چیست؟منظورازعلم قاضی چگونه علمی می باشد؟ دلیل حقوقدانان درمخالفت با علم قاضی چیست؟
آیا اعتبارعلم قاضی مخصوص به امامان معصوم است یا شامل ولی فقیه و قضات منصوب فعلی نیز می گردد؟ آیا اعتبارعلم قاضی درحقوق الناس وحدود الهی یکسان است؟درج اعتبارعلم قاضی در مواد قانون ایران تا چه اندازه با نظرات فقهی پذیرفته شده هماهنگ است؟

فهرست مطالب

فصل اول : کلیات پژوهش 2
1-1- بیان مساله 3
2-1- سابقه تحقیق : 4
3-1- ضرورت تحقیق واهداف آن: 6
1-3-1-اهداف اصلی6
2-3-1-اهداف فرعی6
4-1- سوالات تحقیق: 6
1-4-1-سوال اصلی6
2-4-1-سوال فرعی6
5-1- فرضیه تحقیق : 7
6-1- دامنه وقلمرو تحقیق 7
7-1- رو ش تحقيق 8
8-1- ساختاربندی تحقیق 8
فصل دوم : مفهوم شناسی 9
مبحث اول: تعاریف(مفاهیم) 10
گفتار اول: حجیت 10
گفتار دوم: علم 10
گفتار سوم: قاضی 10
گفتار چهارم: علم قاضی 11
گفتار پنجم: علم عادی و متعارف 11
گفتار ششم: ظن غالب 12
مبحث دوم: مبانی علم قاضی 12
گفتار اول: دلایل مطرح شده برای حجیت علم قاضی 12
بند اول:آیات 12
بند دوم: روایات 14
الف) روایت حسن بن خالد، ازامام صادق 14
ب) روایت کلینی از”عبدالرحمن بن حجاج” 16
پ) روایت صدوق درباره قضاوت های امیرالمومنین (ع) 16
ت) حدیث خزیمه ذوالشهادتین 17
ج ) دلیل روایی “سید مرتضی”درکتاب “انتصار” 17
ح) روایت امر به معروف و نهی از منکر و وجوب ایصال حق به مستحق آن 18
بند سوم: اجماع 18
بند چهارم: عقل 19
گفتار دوم: دلایل مطرح شده برای عدم حجیت علم قاضی 21
بند اول: روایات 21
الف) روایت مشهور نبوی 21
ب ) روایات صحیح هشام از امام صادق (ع) 22
پ )روایت ابی حمزه ازامیرالمومنین (ع) 23
ت )روایت نبوی در قضیه”ملاعنه” 23
بند دوم: سیره پیامبر 23
بندسوم:حجیت علم قاضی موجب تهمت 26
بندچهارم:درحدودالهی بنابرمسامحه 28
گفتار سوم: بررسی ادله مطرح شده 26
مبحث سوم: منابع علم قاضی درفقه وقانون : 29
گفتار اول: اعتبارعلم قاضی درفقه : 29
گفتار دوم: محدوده بحث در حقوق موضوعه 29
بند اول: علم قاضی در قوانین مدنی ایران 31
مصوب25/3/135634
2- قانون تشکیل دادگاههای عمومی مصوب 10/7/58 31
3- لایحه قانونی تشکیل دادگاه مدنی خاص مصوب 1/7/1358 : 32
4- قانون تشکیل دادگاههای عمومی وانقلاب مصوب 15/4/1373 32
5- قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب درامورمدنی مصوب 21/1/1379 32
بند دوم: علم قاضی در قوانین کیفری ایران 36
مبحث چهارم: شرایط علم قاضی 38
گفتار اول: لزوم متعارف بودن طرق تحصیل علم 38
گفتار دوم: ضرورت ذکر منشا پیدایش علم در رای 38
گفتار سوم: لزوم وجود مستند منشا علم در پرونده 39
فصل سوم: احکام ناظر برعلم قاضی 40
مبحث اول: اصول حاکم بر علم قاضی 41
گفتار اول: اقسام متصور در علم قاضی 46
گفتار دوم: اعتبار اقسام علم قاضی 44
بند اول: ارتباط دانش قضایی و علم قاضی 44
بند دوم: علم قاضی نسبت به ادله اثبات موضوعات از طریق غیر متعارف 46
بند سوم: علم قاضی از طریق مشاهده حسی و ادله قضایی 47
بند چهارم: علم قاضی به موضوعات از طریق امارات و طرق قانونی 56
گفتار چهارم: اسباب علم 54
مبحث دوم: حجیت علم قاضی از منظر فقه اسلام 54
گفتار اول: نظریه تفصیل مبادی علم قاضی 60
بند اول: نظریه حجیت مطلق علم قاضی منصوب 61
بند دوم: نظریه عدم حجیت مطلق علم قاضی منصوب 62
بند سوم: نظریه تفصیل ابن جنید 63
بند چهارم: تفصیل بین حقوق الناس و حقوق الله 63
گفتار دوم: تفصیل حجیت مبادی علم قاضی 65
بند اول: موضوعیت علم قاضی 66
بند دوم: حدود حجیت مبادی علم قاضی 68
بند سوم: اعتبارعلم قاضی ازنظر قوانین کیفری و حقوقی ایران: 69
گفتار سوم: حجیت علم حسی یا علم منطقی قاضی 76
گفتار چهارم: حدود حجیت علم حدسی قاضی 79
گفتار پنجم: دلایل حجیت علم حدسی متعارف قاضی : 79
گفتار ششم: دلایل عدم حجیت علم حدسی غیرمتعارف قاضی : 81
مبحث سوم: حجیت علم قاضی در فقه امامیه : 86
گفتار اول: اقوال فقهای امامیه : 96
بند اول: حجیت علم فاضی به نحو مطلق 96
بند دوم: حجیت علم قاضی در حقوق الناس و عدم حجیت آن در حقوق الله 95
بند سوم: قول سوم : نظر ابن جنید 106
مبحث چهارم: بررسی ادله اعتبار علم قاضی 106
گفتار اول: استدلال به عمومات باب قضا 106
گفتار دوم: استدلال به روایات خاص 107
فصل چهارم:نتیجه گیری و پیشنهادات 114
منابع و ماخذ : 118

منابع و ماخذ

فارسی
1. آخوندی،محمود،(1382)،اثبات جرایم منافی عفت از نگاهی دیگر،کتاب زنان
2. باقري، صادق،(1387)، کلیات ادله اثبات دعوی در حقوق و فقه شیعه، گروه پژوهشی دانشگاه علـوم اسـلامی رضوي،
3. تاجانی، بهرام،(1387)،قانون آئین دادرسی مدنی،اندیشه عصر،چاپ سوم
4. جعفری لنگرودی ،محمدجعفر،(1358)،علم آزاد درگردش ادله اثبات دعوا، دانشکده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه تهران،نشریه شماره 21
5. جعفر لنگرودي، محمد جعفر،(1375)، ترمنیولوژی، صحافی ایران هنر، جلد 7.
6. جعفری لنگرودی،محمدجعفر،(1387)،ترمینولوژی حقوق،گنج دانش،چاپ نوزدهم
7. حجتی اشرفی، غلامرضا،(1385)،قانون مدنی،گنج دانش،چاپ چهارم
8. خامنه ای،سیدمحمد،(1382)،علم قاضی،تهران،تولیدکتاب(تک)
9. دانشگر، جمال الدین،(1396)،جایگاه علم قاضی به عنوان دلیل اثبات دعوی،جاودانه،چاپ
10. شاهرودی،سیدمحمود،(1376)،علم قاضی،فصلنامه فقه اهل بیت،قم،سال سوم،شماره نهم
11. شاهرودی،سیدمحمود،(1378)،بایسته های فقه جزاء،تهران،نشرمیزان
12. قیاس،جلال الدین،(1375)،پیوستن علم قاضی به بینه یا اقرار،کاوشی نودر فقه اسلامی، تهران،دوره اول،سال سوم،23،24
13. کاتوزیان،ناصر،(1374)،نظریه عمومی تعهدات،تهران،نشریلدا
14. گلدوزیان،ایرج،(1392)،محشای قانون مجازات اسلامی،تهران،مجد
15. مدنی، جلاالدین،( 1368)،حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامیه
16. منصور، جهانگیر،(1396)،قانون آئین دادرسی کیفری،نشردیدار،چاپ21
17. منصور، جهانگیر،(1396)،قانون مجازات اسلامی،نشردیدار،چاپ146
18. مهرپور،حسین،(1373)،سرگذشت تعزیرات،مجله کانون وکلا،دوره دوم،48،148،149
19. محمودی دشتی،علی اکبر،(1373)،ادله اثبات دعوی،قم،مجمع الفکرالاسلامی،چاپ اول

عربی
1.السنهوردی،احمد،(1975)،الوسیط،بیروت،منشورات الحلبی الحقوقیه
2.البدری، تحسین،(1428)،الوسیله الی نیل الفضیله،مکتبه آیت الله مرعشی،قم
3.ابن حمزه،علی،(1408)،الوسیله، قم،مکتبه المرعشی، چاپ خیام
4.ابن ادریس الحلی،محمدبن احمد،(1270)،السرائرالحاوی التحریر الفتاوی،تهران،چاپ سنگی
5.انصاری،شیخ مرتضی،(1372)،القضاء والشهادات،قم،انتشارات دهاقانی(اسماعیلیان)
6.انصاری،شیخ مرتضی،(1428)،فرائدالاصول،مجمع الفکرالاسلامی،قم
7.اسکافی،محمد بن احمد بن جنید،(1416)،مجموعه فتاوی ابن جنید،نشرجامعه مدرسین حوزه قم
8.امامی خوانساری،محمد،(1352)،تسدیدالقواعد فی حاشیه الفرائد،ناشرشیخ محمد قوانینی،تهران
9.آشتیانی،محمدحسن بن جعفر،(1429)،بحرالفوائد،موسسه التاریخ العربی،بیروت
10.آشتیانی،میرزامحمدحسین،(1404)،کتاب القضاء،قم،دارالجهره،چاپ دوم
11.بیهقی،ابوبکر،(1410)،السنن،پاکستان،جامعه الدراسات،جلد هفتم
12.حلبی،ابوالصلاح،(1410)،سلسله الینابیع الفقهیه،بیروت،دارالتراث،جلد24
13.حلبی،ابوالصلاح،(1403)،الکافی فی الفقه،اصفهان،کتابخانه امیرالمومنین(ع)،
14.حسینی عاملی،جوادبن محمد،مفتاح الکرامه فی شرح القواعد للعلامه، قم،موسسه آل البیت،بی تا
15.حائری،سیدکاظم،(1415)،القضاء فی الفقه الاسلامی،قم،مجمع الفکرالاسلامی،چاپ اول
16.حلی فخرالمحققین،محمد،(1378)،ایضاح الفوائد فی شرح القوائد،قم، اسماعیلیان
17.حرعاملی،محمدبن الحسن،(1391)،وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریه، بیروت،داراحیاء التراث العربیه،بی تا
18.حسینی،محمد،(2007)،الدلیل الفقهی تطبیقات فقهیه لمصطلحات علم الاصول،مرکزابن ادریس الحلی للدراسات الفقهیه،دمشق
19.خویی،سیدابوالقاسم،(1407)،مبانی تکمله المنهاج،قم،لطفی،جلد اول
20.خویی،سیدابوالقاسم،(1413)،معجم رجال الحدیث،قم،مرکزنشرآثارشیعه،چاپ پنجم
21.خوانساری،سیداحمد،(1405)،جامع المدرک،قم،اسماعیلیان،چاپ دوم
22.خمینی،روح الله،(1369)،تحریرالوسیله،قم،اسماعیلیان
23.خراسانی ملامحمدکاظم،(1409)،کفایه الاصول،موسسه ال البیت(ع)،قم
24.شهیداول،(1369)،المعه،کتاب قضاء،ذیل((القول فی کیفیه الحکم))تهران،انتشارات یلدا
25.شهیدثانی،زین الدین،(1399)،مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام،قم،بصیرتی،جلددوم
26.شافعی،محمدبن ادریس،(1400)،الام،دارالفکر،بیروت،چاپ اول
27.شیخ صدوق،(1404)،من لایحضره الفقیه،انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه،قم،چاپ2
28.طباطبایی، علی بن محمد،(1404)،ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلایل،قم،موسسه آل البیت
29.طباطبایی یزدی،محمدکاظم،(1378)،العروه الوثقی،تهران،دارالکتب الاسلامیه،چاپ دوم
30.شیخ طوسی،محمدبن حسن،(1351)،المبسوط فی فقه الامیه،تهران،المکتبه المرتضویه
31.شیخ طوسی،محمدبن حسن،(1387)،الخلاف،قم،النشرالاسلامیه الطابعه لجامعه المدرسین
32.شیخ طوسی،محمدبن حسن،(1417)،عده الاصول،نشرعلاقه بندیان،قم
33.علامه حلی،(1415)،المختلف الشیعه،فصل سوم از کتاب قضاء،مساله2
34.علم الهدی،سیدمرتضی،(1405)،الانتصار،بامقدمه سیدمحمدالخرسان بیروت،دارالاضواء
35.عبدالرحمان،محمود،(1378)،معجم المصطلحات والالفاظ الفقیه،بی تا
36.عثمان،محمدحامد،(1423)،القاموس المبین فی اصطلاحات الاصولیین،دارالزاحم،ریاض
37.فاضل لنکرانی،محمد،(1420)،تفصیل الشریعه(القضاءوالشهادات)مرکزفقهی ائمه اطهار(ع)،قم
38.المحقق الحلی،ابوالقاسم نجم الدین،(1389)،شرایع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام،بیروت
39.المحقق الحلی، ابوالقاسم نجم الدین،(1377)،المختصرالنافع،المطبعه الفلاح
40.موسوی قزوینی،علی،(1427)،تعلیقه علی معالم الاصول،جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
41.موسوی،سیدمرتضی،(1415)،الانتصارفی انفرادات الامامیه،نشرجامعه مدرسین حوزه قم
42.محقق عراقی،(1387)،شرح تبصره،کتاب القضاء
43.ماوردی،الاحکام السلطانیه،قم،مرکزالنشر،مکتب الاعلام الاسلامی،الطبعه الثانیه
44.مکارم شیرازی،ناصر،انوارالفقاهه،کتاب الحدود والتعزیرات،ج1،حققه وعلقه ابراحیم البهادری،قم، مدرسه الامام علی بن ابیطالب،چاپ اول
45.مظفر،محمدرضا،(1429)،المنطق،موسسه نشراسلامی،قم
46.مکارم شیرازی،ناصر،(1428)،انوارالاصول،مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)،قم
47.نراقی،احمدبن محمد،(1417)،مستندالشیعه،قم،اسماعیلیان،چاپ سنگی
48.نجفی،محمدحسن،(1367)،جواهرالکلام،بیروت،داراحیاءالتراث العربیه،چاپ هفتم،جلد41و40
49.هیثم هلال،(1424)،معجم مصطلح الاصول،دارالجیل،بیروت

مقالات و پایان نامه ها
1.آهنی،بتول،(1381)،اعتبارعلم قاضی درصدورحکم، عضوهیات علمی،سال هفتم،شماره25
2.خورسندیان،محمدعلی،(1383)،بررسی حجیت علم قاضی درفقه وحقوق،مجله علوم اجتماعی و انسانی شیراز،دوره21،شماره2
3.فرح بخش، مجتبی،( 1389)،تاثیر فایده گرایی بر جرم انگاری، پایان نامه دکتری حقوق کیفری وجرم شناسی، دانشگاه تهران.
4.موسویان،ابوالفضل،(1384)،قلمروحجیت علم قاضی درفقه،مقالات وبررسیها،دفتر77
5.مومن قمی،محمد،(1381)،حجیت علم قاضی،فقه اهل بیت،سال هشتم،شماره سی ام 2.
6.یثربی،محمدعلی،(1385)،بررسی علم قاضی درفقه وقانون،فصلنامه اندیشه های حقوقی،سال چهارم ، شماره یازدهم