تمایزات مسلمانان و غیر مسلمانان در حوزه جرایم علیه اشخاص در فقه و حقوق کیفری

در این پژوهش به بررسی تمایزات مسلمانان و غیر مسلمانان در حوزه جرایم علیه اشخاص در فقه و حقوق کیفری خواهیم پرداخت

تمایزات مسلمانان و غیر مسلمانان در حوزه جرایم علیه اشخاص در فقه و حقوق کیفری

چکیده

بررسی منابع مختلف فقه اسلام اعم از منابع فقهی فقهای شیعی و فقهای اهل تسنن بیانگر عدم برابری مسمان و غیرمسلمان در قصاص و دیه بوده، مسلمان در صورت قتل کافر کشته نمی گردد و در و در صورت وجود شرایط خاص مسلمان قاتل محکوم به پرداخت دیه و تعزیر مگر اینکه به کشتن غیرمسلمان عادت کرده باشد که قصاص لازم می گردد. اما چنانچه عکس قضیه رخ دهد و غیرمسلمان قاتل مسلمان باشد، قاتل کشته شده و در صورت جنایت بر مادون نفس ملزم به پرداخت دیه مسلمان می باشد. قانون اساسی برخی اقلیت های دینی ساکن در ایران به رسمیت شناخته و در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آئین خود عمل می کنند . قانون مجازات اسلامی مصوب 70 دیه اقلیت های دینی شناخته شده در قانون اساسی را بنا به حکم حکومتی مقام رهبری با دیه مسلمان برابر دانسته و در قانون جدید مصوب 92 تبصره قبلی به در قالب ماده 554 شکل و رسمیت بیشتری پیدا کرده . در خصوص جرایم مستوجب حد مجازات غیرمسلمان با مسلمان در صورت ارتکاب گاهاً فرق می کند زنای غیرمسلمان با زن مسلمان موجب اعدام زانی غیرمسلمان است و چنانچه غیرمسلمان شرب خمر کند اگر در ملأ عام باشد محکوم به حد می شود. در جرایم تعزیری فرقی میان افراد ملت وجود ندارد. سوالاتی مبادر ذهن می گردد از قبیل آیا حقوق بنیادین مسلمان و غیرمسلمان یکی است؟ وضع قوانین جزایی اسلام در حقوق غیرمسلمان بر چه اساسی است، چه توجیهات حقوقی در مسئله نابرابری مسلمان و غیرمسلمان در احکام کیفری وجود دارد؟ اقلیت های مذهبی از تمامی حقوقی که خداوند به دلیل انسانیت انسان به او عطا نموده است برخوردار می باشند مانند حق حیات و مبنای وضع قوانین جزایی اسلام قرآن احادیث و منابع فقهی است و هیچ توجیه حقوقی که مسئله در مسئله نابرابری این دو گروه وجود ندارد. این کار تحقیقی به شیوه تحلیلی- توصیفی بوده و روش جمع آوری مطالب به صورت کتابخانه ای و استفاده از کتب و مقالات حقوقی می باشد.
واژگان کلیدی: جرایم علیه اشخاص ، مسلمانان ، غیرمسلمانان، فقه و حقوق کیفری

بیان مساله

در پهنه جهان کمتر کشوری را می توان یافت که همه اتباع و ساکنانش از یک نژاد و قومیت بوده و دارای آداب،رسوم ،زبان،آیین، دین و مذهب یکسان و مشترک باشند و همگی از مشخصات ملی مورد نظر شخص و یا اشخاص حاکم برخوردار باشند . در بسیاری از کشورها اکثریتی وجود دارد که دین و آیین و زبان و نژاد مشترکی دارند؛ اما در کنار این ها گروه های دیگری نیز با زبان و آیین و نژاد مختلف در هر جامعه زندگی می کنند که جزء اقلیت آن جامعه محسوب می شوند . در هر کشور هیئت حاکمه از یک سیاست نژادی یا مذهبی یا ملیت و تابعیت خاصی پیروی می کنند و برخورداری از حمایت حکومت و یا قانون را مشروط به انطباق افراد با سیستم تابعیت آن کشور می داند . در بیشتر اوقات اجرای این سیاست موجب محرومیت گروه هایی که مشمول نظام نیستند می گردد .
در قلمرو قوانینِ حدود و دیات و قصاص ، به سبب پیروی قانون‌گذار از آرای مشهور فقهی، گاهی میان احکام مسلمانان و غیرمسلمانان تفاوتهایی دیده می‌شود.مثلاً در مادّه ۸۲ در بخش حدود، مجازات زنا برای مرد غیرمسلمان نسبت به زن مسلمان قتل مقرر شده و برخلاف کیفر زانیِ مسلمان، میان زانیِ مُحصَن و غیرمحصن تفاوتی وجود ندارد (نیز تبصره مادّه ۱۲۱)مادّه ۱۷۴ همان قانون، مجازات شراب‌خواری را هشتاد تازیانه اعلام کرده، ولی تبصره آن، مجازات شراب‌خوار غیرمسلمان را مشروط به این کرده است که وی به شرابخواری تظاهر کرده باشد.مادّه ۲۰۷، حق قصاص را تنها برای اولیای دمِ مقتول مسلمان قائل شده و در حق غیرمسلمان، حکم به پرداخت دیه کرده است.پیشتر تا ۱۳۷۰ش، مادّه ۲۹۷ قانون مجازات اسلامی فقط دیه مقتول مسلمان را مشخص کرده بود و درباره دیه غیرمسلمان ساکت بود.در ۱۳۷۰ش، در تبصره دوم این مادّه، تعیین میزان دیه اقلیتهای دینیِ رسمی به نظر ولیّ امر موکول شد.با توجه به ابهام موجود و مشکلات اجرایی آن، مجمع تشخیص مصلحت نظام در ۶ دی ۱۳۸۲ دیه اقلیتهای دینی شناخته شده را با دیه مسلمان برابر دانست؛ در عین حال، بخشنامه ۸ خرداد ۱۳۸۷ قوه قضائیه، دیه مسلمان و غیرمسلمان را‌ به‌طور مطلق صرفاً در تصادفات رانندگی طبق قوانین شرکتهای بیمه برابر اعلام کرد. به عنوان مثال،از نظر حکم فقهی، اگر مسلمان کافر غیر اهل کتاب را بکشد ، مسلمان قصاص نمی شود و دیه هم ندارد ، چه در کشوری اسلامی باشد یا در بلاد کفر، هم چنین اگر کافر غیر اهل کتاب به دست کافر ذمی کشته شود ، کافر ذمی قصاص نمی شود . کافر حربی و غیر اهل کتاب دیه ندارد.
اما در شرائط فعلی که بحمد الله نظام جمهوری اسلامی برپا است ،در مورد این گونه مسائل، دادگاهای نظام جمهوری اسلامی ، زیر نظر ولی فقیه، متناسب با شرایط زمان و با در نظر داشت قانون جمهوری اسلامی، تصمیم گیری و حکم صادر می نمایند.در اکثر کتب فقهی و حقوقی با لحاظ جمع شرایط مجازات قصاص در قتل عمد حکمی کلی است غیر از موارد متعددی که استثناء شده است از جمله قتل عمدی مجنون توسط فرد عاقل و بالغ) چنانچه مسلمان اقدام به قتل کافر کند نظر مشهور فقها بر این است که قصاص ندارد و در صورت کشتن کافر ذمی دیه باید پرداخت شود و البته در همه ی این موارد تعزیر با نظر حاکم قابل اعمال است و در مورد قاتل مسلمان که عادت به قتل کافر بدون دلیل دارد نظر مشهور جایز بودن قصاص چنین قاتلی است و البته بعد از پرداخت ما به التفاوت دیه مسلم با غیر مسلم مرد ذمی قاتل در برابر مرد ذمی مقتول قصاص می شود همچون مرد مسلمان قاتل برابر مرد مسلمان مقتول و همین طور در مورد مرد ذمی قاتل در بربر زن ذمی مقتول با پرداخت تفاوت دیه درمورد مرد ذمی قاتل، قصاص اعمال می شود و زن ذمی در برابر مرد یا زن ذمی به قصاص می رسد بدون رجوع به تفاوت و مازاد دیه.
بنابراین بررسی منابع مختلف فقه اسلام اعم از منابع فقهی فقهای شیعی و فقهای اهل تسنن بیانگر عدم برابری مسمان و غیرمسلمان در قصاص و دیه بوده، مسلمان در صورت قتل کافر کشته نمی گردد و در صورت وجود شرایط خاص مسلمان قاتل محکوم به پرداخت دیه و تعزیر مگر اینکه به کشتن غیرمسلمان عادت کرده باشد که قصاص لازم می گردد. اما چنانچه عکس قضیه رخ دهد و غیرمسلمان قاتل مسلمان باشد، قاتل کشته شده و در صورت جنایت بر مادون نفس ملزم به پرداخت دیه مسلمان می باشد. قانون اساسی برخی اقلیت های دینی ساکن در ایران به رسمیت شناخته و در حدود قانون در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی بر طبق آئین خود عمل می کنند . قانون مجازات اسلامی مصوب 70 دیه اقلیت های دینی شناخته شده در قانون اساسی را بنا به حکم حکومتی مقام رهبری با دیه مسلمان برابر دانسته و در قانون جدید مصوب 92 تبصره قبلی در قالب ماده 554 شکل و رسمیت بیشتری پیدا کرده . در خصوص جرایم مستوجب حد مجازات غیرمسلمان با مسلمان در صورت ارتکاب گاهاً فرق می کند زنای غیرمسلمان با زن مسلمان موجب اعدام زانی غیرمسلمان است و چنانچه غیرمسلمان شرب خمر کند اگر در ملأ عام باشد محکوم به حد می شود. در جرایم تعزیری فرقی میان افراد ملت وجود ندارد.
با توجه به توضیحاتی که ارائه شد،به بررسی تمایزات مسلمانان و غیر مسلمانان در حوزه جرایم علیه اشخاص در فقه و حقوق کیفری خواهیم پرداخت.

فهرست مطالب

فصل اول : کلیات تحقیق 1
1-2.بیان مساله 2
1-3. پیشینه تحقیق 4
1-4.سؤالات تحقیق 6
1-4-1.سوال اصلی 6
1-4-2.سؤالات فرعی 7
1-4. فرضیه ها 7
1-4-1. فرضیه اصلی 7
1-4-2. فرضیات فرعی 7
1-5. اهداف تحقیق 7
1-5-1.هدف اصلی 7
1-5-2. اهداف فرعي 7
1-6. جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق 8
1-7. اهمیت و ضرورت تحقیق 8
1-8.روش شناسي تحقيق 9
1-8-1.شرح كامل روش تحقيق 9
1-8-3. ساختار تحقیق 9
فصل دوم : مفاهیم و مبانی نظری 10
2-1. مفهوم شناسی جرایم علیه اشخاص 12
2-1-1-جرایم علیه تمامیت جسمانی 12
2-1-1-1-جنایات عمدی 13
ب- مواردی که قاتل عمدا کاری انجام دهد که نوعا کشنده باشد، هر چند قصد کشتن را نداشته باشد. 13
ج- مواردی که قاتل قصد کشتن را ندارد و کاری را که انجام می‌دهد، نوعا کشنده نیست. 13
2-1-1-2-رکن روانی جنایات عمدی 14
2-1-1-3-مجازات جنایات عمدی 14
2-1-2-جنایات غیر عمدی 14
2-1-2-1- جنایت شبه عمد 14
2-1-2-2-جنایت خطایی محض 14
2-1-2-3-جنایت در حکم خطای محض 14
2-1-2-4-جنایت در حکم شبه عمد 15
2-2-غیر مسلمانان 15
2-2-1-انواع‌ غیرمسلمانان 16
2-2-2-شناسائي موجوديت و هويت غیرمسلمانان 19
2-2-4-مفهوم شهروند غیرمسلمان 22
2-2-5- مفهوم غیر مسلمان 23
2-2-6-اقسام کفار 24
الف‌) مرتد 25
ب) کافراصلی‌ 25
2-2-7-مستأمن و مـعاهد 26
2-2-8-ذمّی 26
2-3-مبانی و سیره تاریخی مسالمت آمیز بودن آموزه های اسلام 27
2-3-1-کـيفيت تعامل اسلام در برخورد با‌ غیر مسلمانان 28
2-3-2-مصونیت همه‌جانبه 30
2-3-3-آزادی مذهبی 31
2-3-4-استقلال قضایی 31
2-3-5-آزادی مسکن 33
2-3-6-آزادی عقیده 33
2-3-7-آزادی بیان 34
2-3-8-حقّ قانون‌گذاری 35
2-3-9-برخورداری از عدالت اجتماعی 35
2-3-10حقوق مدنی 35
2-3-11-تساوی در برابر قانون 36
2-3-12-آزادی فعّالیّت‌های اقتصادی و بازرگانی 36
فصل سوم: جایگاه غیر مسلمانان در قانون اساسی و حقوق موضوعه 37
3-1.قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران و وضعيت غیر مسلمانان 38
3-1-1-غیر مسلمانان 38
3-1-2- تساوي افراد در برخورداري از حقوق و آزادي هاي‌ سياسي‌ و عدم تبعيض 38
3-2.حقوق بين الملل اسـلامي‌ 42
3-3.جايگاه غیرمسلمانان در اسلام 42
3-4.محدوديت‌ هاي‌ غیرمسلمانان در‌ فقه اسلامي 44
3-5.حـقوق غیر مسلمانان در قوانين داخلي‌ جمهوري اسلامي ايران 46
3-6.حقوق شهروندي مسلمانان از‌ منظر‌ فقه اماميه 47
3-7.حقوق غیر مسلمانان در قوانین ایران 48
3-7-1.سیاست تقنینی جنایی 48
3-7-1-1. اساسی‌‌سازی حقوق غیر مسلمانان 48
3-7-1-2.حقوقی‌سازی حقوق غیر مسلمانان 50
3-7-1-3.خلاءها و کاستی‌های تقنینی در سیاست‌ جنایی در مورد غیر مسلمان 51
3-7-1-4-کاستی‌های تـقنینی در سـیاست‌ جنایی‌ در‌ مورد غیرمسلمانان 52
3-7-1-5-حقوق اقلیتهای دینی در عصر قاجار 52
3-7-1-6-حقوق اقلیتهای دینی در نهضت مشروطه 53
3-7-1-7-تصویب قانونی به نفع اقلیت‌ها 53
3-7-1-8- اصول متمم 54
3-7-1-9-قانون مجازات عمومی 55
3-7-1-10-تشکیل انجمن‌ها 56
3-7-1-11-گرفتن جزیه 57
3-7-2-حقوق غیر مسلمانان پس از پیروزی انقلاب اسلامی 57
3-7-3-قانون مدنی 60
فصل چهارم: مصادیق جرایم علیه اشخاص در مسلمانان و غیر مسلمانان 63
4-1. قتل عمد 67
4-1-1-انواع قتل 67
4-1-2-مجازات جرم قتل عمد 68
4-2. قتل غیر عمد 69
4-2-1-انواع قتل 69
4-2-2- قتل شبه عمد 69
4-2-3-مجازات جرم قتل شبه عمد 70
4-2-3-1-قتل خطای محض 70
4-2-3-2-مجازات جرم قتل خطای محض 71
4-3-2-3-قتل عمد 72
4-2-4- موقعيت قصاص قتل در حـقوق موضوعه ايران 73
4-3-شرب خمر 77
4-3-1-مجازات شرب خمر 79
4-4- جرم افتراء 79
4-4-1-ماهیت جرم افتراء 81
4-4-2-مجازات افتراء 82
4-5-جرم ضرب و جرح 83
4-5-1-ضربات منتهی به جراحت 83
4-5-2-شرایط قصاص 84
4-5-3-ضرب وجرح 84
4-5-4-ضربات بدون جراحت 85
4-5-5-مجازات تعزیری ضرب وجرح 85
4-6-جرم قذف 86
4-6-1-مجازات قذف 87
4-6-2-سقوط حد قذف 88
4-7-تمایز در اعـمال مجازات‌های قـانونی 88
4-7-1-جرائم حـدّی 89
4-7-2-جنایت عمدی بر‌ نفس‌ در مورد غیر مسلمان 90
4-7-3-سیاست جنایی افـتراقی‌ و لزوم‌ آن در مورد غیر مسلمان 92
فصل پنجم : نتیجه گیری 95
5-نتیجه‌گیری وپیشنهادات 96
منابع و مأخذ 106

منابع و مأخذ

قـرآن کريم .
1- ابن ابي‌ خيثمه‌ ، احمد، التاريخ الکبير، دارالفاروق، بي تا.
2- ابن ابي شيبه ، عبدالله بن محمد، المصنف ، تعليق : سـعيد اللحام‌ ، بيروت‌ ، دارالفکر‌، ١٤٠۹ق .
3- ابن ادريس حلي ، السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي، قم ، دفتر انتشارات اسلامي‌ ، ١٤١٠ق‌ .
4- ابن‌ بابويه ، محمد بن علي ، الهدايۀ في الاصول و الفروع ، قم ، اعتماد، ١٤١٨ق .
5- ابن‌ بابويه ، محمد بن علي ، من لايحضره‌ الفقيه‌ ، تحقيق‌ : عـلي اکـبر غفاري، قم ، جامعه مدرسين ، بي تا.
6- ابن حبان ، محمد، صحيح ابن حبان‌ ، تحقيق‌ : شعيب ارنؤوط ، بيروت ، مؤسسۀ الرسالۀ، ١٤١٤ق .
7- ابن حجر عسقلاني ، احمد ، تهذيب التـهذيب ، هـند، دائرة المعارف النظاميه ، ١٣٢٦ق .
8- ابن حجر عسقلاني ، احمد ، فتح الباري شرح صحيح البخاري‌، تحقيق‌ : عبدالعزيز بن عبدالله بن باز و محب الدين خطيب ، دارالفکر، بي تا.
9- ابن حجر عسقلاني ، احمد، تقريب التهذيب ، حلب‌ ، دارالرشيد‌، ١٤٠٦ق‌ .
10- ابن حزم‌ ، علي‌ ، المحلي‌، بيروت ، دارالفکر، بي تا.
11- ابن رشـد، مـحمد بن احمد، بدايۀ المجتهد و نهايۀ المقتصد، تصحيح : خالد‌ عطار‌، بيروت ، دارالفکر، ١٤١٥ق
12- ابن زهره حلبي ، حمزه بن علي ، غنيۀ النزوع الي‌ علمي‌ الاصول‌ و الفروع ، تحقيق : ابراهيم بهادري و ديگران ، قم ، مؤسسه امـام صـادق، ١٤١٧ق .
13- ابـن سعيد حلي ، يحيي بن‌ احـمد‌، الجـامع‌ للشـرايع ، قم ، سيدالشهداء العلميه ، ١٤٠٥ق .
14- ابن عابدين ، محمدامين بن عمر، رد المحتار‌ علي‌ الدر المختار، بيروت ، دارالفکر، ١٤١٥ق .
15- ابن قدامه ، عبدالله بن احمد، الشرح الکبير، بـيروت ، دارالکـتاب العـربي ، بي‌ تا‌.
16- ابن مرتضي ، احمد بن يحيي ، التـاج المـذهب لأحکام المذهب ، بيروت ، دارالکتاب الاسلامي‌
، بي‌ تا.
17- ابن مفلح ، ابراهيم بن محمد، المبدع‌ في‌ شرح‌ المقنع ، بيروت ، المکتب الاسـلامي ، ١٤٠٠ق .
18- ابـوداود سـجستاني‌ ، سليمان‌ بن اشعث ، السنن ، بيروت ، دارالکتب العربي ، بي تا.
19- احـمد بن حنبل ، المسند، تحقيق‌ : شعيب‌ ارنؤوط ، بيروت ، مؤسسۀ الرسالۀ، ١٤٢٠ق‌ .
20- ازرقي‌ ، محمد بن‌ عبدالله‌ ، اخبار‌ مکۀ و ما جـاء فـيها مـن الآثار‌، تحقيق‌ : علي عمر، مکتبۀ الثقافۀ الدينيه ، بي تا.
21- اعلاميه جـهاني حـقوق بشر، مصوب‌ ١٠‌ دسامبر ١۹٤٨م .
22- آلباني ، محمد ناصرالدين‌ ، إرواء‌ الغليل‌ في تخريج أحاديث منار السبيل ، بيروت ، المکتب الاسلامي ،١٤٠٥ق بخاري، محمد بن اسماعيل‌ ، الجامع المسند الصحيح ، تحقيق‌ : محمد‌ زهير بن ناصر النـاصر، دارطـوق‌

الهی‌منش، محمدرضا؛ مرادی اوجقاز، محسن. (1392). جرایم علیه‌ی اشخاص، تهران، انتشارات مجد
23- بزار، احمد بن عمرو، المسند، تحقيق : محفوظ‌ الرحـمن‌ زين الله ، بـيروت ، مـؤسسۀ علوم‌ القرآن‌ ؛ مکتبۀ‌ العلوم و الحکم ، ١٤٠۹ق‌ .
24- بيهقي‌ ، احمد بن حسين ، السنن‌ الکبري‌ و في ذيله الجـوهر النـقي، هـند، مجلس دائرة المعارف النظاميۀ الکائنۀ، ١٣٤٤ق .
25- تاريخ تصوف در اسلام : تطورات و تحولات مختلفه آن از صدر اسلام تا عصر حافظ ، قـاسم غـني، زوار، تهران ١٣٨٩
26- تفسير‌ المنار، تفسير القرآن الحکيم ; التذکرة الفقهاء، ج ١/٤٤٦٤٤٥; الجهاد، محمدمهدي آصـفي/٣٦٤.
27- توجهی‌، عبدالعلی (1392)، علوم جنایی، مجموعه مقالات در تجلیل از استاد دکتر محمد آشوری، تهران: انتشارات سمت.
28- جاويد، محمدجواد. فصلنامه حکومت اسلامي. سال هجدهم . شماره اول . تبعيض مثبت در اسـلام و حقوق اقليت هاي ديني در حکومت اسلامي،
29- جزيري، عبدالرحمن ، الفقه‌ علي‌ المذاهب الاربعه ، دارالفکر، ١٤٢٤ق .
30- حاجی‌تبار فیروز‌ جائی‌، حسن‌ (1388)، «پیشگیری اجتماعی از بزه دیدگی افراد در معرض خطر»، فصلنامه‌ مطالعات‌ پیشگیری از جـرم، س4، ش12.
31- حاکم نيشابوري‌، مـحمد‌ بـن عبدالله‌ ، المستدرک‌ علي‌ الصحيحين ، تحقيق : مصطفي عبدالقادر‌ عطا، بيروت ، دارالکتب العلميه ، ١٤١١ق .
32- حائری شاه‌باغ، سیدعلی. (1389). شرح قانون مجازات عمومی، تهران، مجمع ذخایر اسلامی.
33- حـبیب‌زاده، محمدجعفر (1393)، «مـوقعیت اقلیت‌های دینی در حقوق کیفری ایران در پرتو‌ اصل‌ برابری‌ در مقابل قانون»، دوفصلنامه پژوهشنامه حقوق کیفری، س5، ش2.
34- حسینی، سیدحسن (1387)، «حـقوق اقلیت‌ها‌ در‌ نظام‌ علوی»، دو هفته‌نامه پگاه حوزه، ش 229.
35- حلبي ، ابـوصلاح ، الکـافي فـي الفقه ، تحقيق : رضا استادي، اصفهان ، کتابخانه‌ امام‌ اميرالمؤمنين ،
36- خرم دل، مصطفي ، تفسير‌ نور‌، تهران‌ ، احـسان‌ ، ١٣٧٨شـ‌ .
37- خلال، ابوبکر، أهل‌ الملل‌ و الردة و الزنادقۀ و تارک الصلاة و الفرائض ، تحقيق : ابراهيم بن حمد سـلطان ، عـربستان ، مـکتبۀ المعارف ، بي تا.
38- خمینی، روح ا… (1387)، صحیفه امام خمینی، چ1، تـهران: مـؤسسه‌ تـنظیم‌ و نشر‌ آثار امام خمینی.
39- خميني‌ ، روح‌ الله‌ ، تحرير الوسيله ، نجف ، مطبعۀ الآداب ، ١٣۹٠ق .
40- خويي‌ ، سيد‌ ابوالقاسم‌ ، مباني‌ تـکملۀ‌ المـنهاج‌ ، نجف ، مطبعۀ الآداب ، بي تا.
41- دارقطني ، علي بن عمر، السنن ، تحقيق : سيد عـبدالله هـاشم يمـان ، بيروت ، دارالمعرفه ، ١٣٨٦ق.
42- رایجیان‌اصلی، مهرداد (1390)، بزه دیده‌شناسی حمایتی، چ2، تهران: نشر دادگستر.
43- رحیم‌نژاد، اسماعیل‌ (1387‌)، کرامت انسانی در حـقوق ‌ ‌کـیفری، چ1، تهران: نشر میزان.
44- رضوی‌فرد، بهزاد و فقیه‌محمدی، حسن (1390‌)، «تکامل‌ حقوق‌ بزه‌دیدگان از منظر مقررات مـوضوعه دیـوان کـیفری بین‌المللی»، مجله حقوقی بین‌المللی، س 28، ش 45.
45- زراعت، عباس. (1393). شرح مختصر قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، انتشارات ققنوس.
46- شافعي ، محمد بن ادريس ، الام ، بيروت ، داراحياء التراث العربي‌ ، ١٤٢٢ق .
47- شنقيطي ، محمدامين بن محمدمختار، أضواء البـيان فـي إيضـاح القرآن بالقرآن ، بيروت ، دارالفکر،
48- شهیدی‌، سیدجعفر‌ (1387)، ترجمه نهج‌البلاغه، چ 28، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
49- صانعی (الف)، یوسف (1384‌)، اسـتفتائات‌ قضائی‌، ج1، چ2، تهران: نشر میزان.
50- صانعی (ب)، یوسف (1387)، فقه و زندگی2 (برابری قصاص در زن و مرد، مسلمان‌ و غـیرمسلمان‌)، قم: انتشارات میثم تـمار.
51- صانعي ، يوسف ، فقه و زندگي، مؤسسه فقه الثقلين ، ١٣٨٥ش .
52- صـنعاني ، عـبدالرزاق بن همام ، المصنف ، تحقيق : حبيب الرحمن‌ اعظمي‌ ، بيروت ، المکتب الاسلامي ،1403ق .
53- طبراني ، سليمان بن احمد، المعجم الکـبير، تـحقيق : حمدي بن عبدالمجيد سلفي ، موصل ، مکتبۀ العلوم و الحکم ، ١٤٠٤ق .
54- طحاوي، احمد بن مـحمد، شـرح مشکل الآثار، تحقيق : شعيب‌ ارنؤوط‌ ، دارنشر، بـي تـا.
55- طـوسي ، محمد بن حسن ، الاستبصار، تحقيق‌ : سيد‌ حـسن مـوسوي، تهران ، دارالکـتب الاسـلاميه ، ١٣٦٣ش .
56- طـوسي ، محمد بن حسن ، التبيان في تفسير القـرآن ، بـا مقدمه شيخ آقابزرگ تهراني ، تحقيق : احمد قصير عاملي ، بيروت ، داراحياء التراث‌ العربي‌ ، بـي تـا.
57- طـوسي ، محمد بن حسن ، الخلاف ، تحقيق : سيد علي خراساني ، سـيد جـواد شهرستاني و محمدمهدي نجف ، قم ، مؤسسه النشر الاسلامي ، ١٤٠٧ق .
58- طـوسي ، محمد بن حسن ، المبسوط‌ في‌ فقه الامـاميه ، تـعليق : سيد‌ محمدنقي‌ کشفي ، المکتبۀ المرتضويه ، بـي تا.
59- طـوسي ، محمد بن حسن ، تهذيب الاحـکام ، تـحقيق : محمد آخوندي، تهران ، دارالکتب الاسـلاميه ، ١٣۹٠ق .
60- عـباسی، حسام (1393)، »بزه‌دیدگی سالمندان، سبب‌شناسی و تبیین‌ خلاءهای‌ حمایتی‌»، ماهنامه دادرسی، س 18، ش 105.
61- عبدالغني غنيمي ، اللباب‌ في‌ شـرح الکـتاب ، تحقيق : محمود امين نواوي، بـيروت ، دارالکـتاب العـربي ، بي تا.
62- عزیزی، ستار (1394)، حمایت از اقلیت‌ها در حقوق بین‌الملل، چ2، تهران‌: مؤسسه‌ مطالعات‌ و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش.
63- عمید، حسن (1362)، فرهنگ عمید، چ1، تهران: انتشارات‌ امیرکبیر‌.
64- عـيني ، بـدرالدين ، عمدة القاري شرح صـحيح البـخاري، بي جا، بي نا، ١٤٢٧ق .
65- فاضل مقداد (سيوري حلي )، مقداد بن عبدالله‌ ، کنز‌ العرفان فـي‌ فـقه القرآن ، تحقيق : محمد قاضي، تهران، مـجمع جـهاني تقريب مـذاهب اسـلامي ، ١٤١۹ق .
66- فـتحي بهنسي ، احمد، القصاص فـي‌ الفقه الاسلامي، بيروت ، دارالشروق، ١۹۹٨م .
67- قرطبي محمد بـن احـمد، الجامع لأحکام القرآن ، تهران ، ناصرخسرو، ١٣٦٤ش .
68- کدیور، مـحسن (1387)، حق‌الناس، اسلام و حقوق بشر، چ1، تهران: انتشارات کوثر.
69- کـليني ، مـحمد بـن ‌‌يعـقوب‌ ، الکـافي، تهران ، دارالکتب الاسـلاميه ، ١٣٦٥ش .
70- کـنوانسيون حقوق مدني و سياسي، مصوب ١٦ دسامبر ١۹٦٦م‌ .
71- کی‌نیا، مهدی (1370)، «بزه‌دیده‌شناسی‌ یا‌ مجنی علیه‌شناسی»، نشریه حقوق، دانشکده علوم قضائی و خدمات اداری، ش1.
72- گلدوزیان، ایرج. (1391). حقوق جزای اختصاصی، جلد اول، چاپ اول، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی.
73- لک زايي، شريف . مردم سالاري ديني و حقوق اقليت ها در نظريه‌ سياسي‌ امام خميني رحمه الله عليه .
74- محقق‌ حلي‌ ، جعفر بن حسن ، شرائع الاسلام في مسائل الحـلال و الحـرام ، تـهران ، استقلال، ١٤٠۹ق .
75- محقق داماد، سيد‌ مصطفي ، تقريرات درس فـقه اسـتدلالي دوره دکـتري، تـهران ، دانـشگاه تـربيت مدرس، ١٣٨٨ش .
76- مرغيناني‌ ، علي بن ابي بکر‌، الهدايۀ‌ شرح بدايۀ المبتدي، المکتبۀ الاسلاميۀ، بي تا.
77- مفيد، محمد بن محمد، المقنعه ، قم ، مؤسسه النشر الاسلامي ، ١٤١٠ق .
78- الموسوعۀ الفقهيۀ الکويتيۀ، مـصر، دارالصفوة ، ١٤٢٧ق .
79- میرمحمدی، سیدمصطفی‌ (1385‌)، «حقوق بین‌الملل و حقوق اقلیت‌ها با تکیه بر‌ حقوق‌ اقلیت‌های‌ مـسلمان»، فـصلنامه اندیشه تقریب، ش9.
80- نمازي شاهرودي، علي ، مستدرک سفينۀ البحار، تحقيق : حسن‌ بن علي نمازي، قم ، مؤسسه النشر الاسلامي ، بي تا.
81- نووي، يحيي بن شرف ؛ و مطيعي ، محمد نجيب ، المجموع شرح المهذب مع تـکملۀ المـجموع ، دارالفکر، بي تا.
82- نیازپور، امیرحسین‌ (1393‌)، »اساسی‌سازی حقوق پیشگیری از جرم در ایران»، پژوهش حقوق کیفری، دوره 2، ش6.
83- ولیدی، محمد صالح. (1393). شرح بایسته‌های قانون مجازات اسلامی در مقایسه و تطبیق با قانون سابق، انتشارات جنگل.
84- -اردبیلی، محمدعلی. (1386). حقوق جزای عمومی، جلد دوم، تهران، نشر میزان.

85- الهی‌منش، محمدرضا؛ مرادی اوجقاز، محسن. (1392). جرایم علیه‌ی اشخاص، تهران، انتشارات مجد.

86- آقائی‌نیا، حسین. (1392). جرایم علیه‌ی اشخاص، تهران، نشر میزان.

87-پوربافرانی، حسن. (1388). جرایم علیه‌ی اشخاص، تهران، انتشارات جنگل.

88 جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1386). ترمینولوژی حقوق، تهران، انتشارات گنج دانشگاه

89-حائری شاه‌باغ، سیدعلی. (1389). شرح قانون مجازات عمومی، تهران، مجمع ذخایر اسلامی.

90-حبیب‌زاده، محمدجعفر؛ فخرمناب، حسین. (1384). «مقایسه‌ی عوامل موجهه‌ی جرم و عوامل رافع مسئولیت کیفری». مجله‌ی دادرسی، شماره‌ی 54.

قانون:
قانون اساسي ايران ، مصوب ١٣٥٨-١٣٦٨ش‌ .
قانون مجازات اسلامی 92