بررسی تأثیر آموزش مهارت‌های تفکر فلسفی به کودکان بر افزایش توانایی فراشناختی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی

هدف از پژوهش حاضر، بررسی تأثیر آموزش مهارت‌های تفکر فلسفی به کودکان بر افزایش توانایی فراشناختی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی می باشد.

بررسی تأثیر آموزش مهارت‌های تفکر فلسفی به کودکان بر افزایش توانایی فراشناختی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی

چکیده

هدف از پژوهش حاضر، بررسی تأثیر آموزش مهارت‌های تفکر فلسفی به کودکان بر افزایش توانایی فراشناختی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی می باشد. تحقیق حاضر از حیث هدف کاربردی و از جهت نحوه گردآوری داده‌ها از نوع تحقیقات آزمایشی است. جامعه آماری کلیه دانش آموزان پایه پسر دوم ابتدایی شهرستان —– به تعداد 1241 نفر می باشد. روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب شدند و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند با استفاده از این روش نمونه گیری 15 نفر از دانش آموزان پایه دوم به صورت پیش از آزمون و پس آزمون انتخاب و اجرا شد. با روش توصیفی(جداول، میانگین، انحراف معیار و تفاضل) و آمار استنباطی( تحلیل کوواريانس چند متغيري (مانکوا) و تحلیل کواریانس یک راهه) تحلیل آماری صورت گرفت یافته های پژوهش نشان داد که آموزش مهارت های تفکر فلسفی بر برخورد انگیزشی دانش آموزان ابتدایی تاثیر دارد. آموزش مهارت های تفکر فلسفی بر رفتار اجتماعی دانش آموزان ابتدایی تاثیر دارد. آموزش مهارت های تفکر فلسفی بر عملکرد شناختی مطلوب دانش آموزان ابتدایی تاثیر دارد. آموزش مهارت های تفکر فلسفی بر برخورد هیجانی مطلوب دانش آموزان ابتدایی تاثیر دارد.
کلید واژه: تفکر فلسفی، توانایی فراشناختی، دانش‌آموزان مقطع ابتدایی

مقدمه

اندیشیدن یکی از اجزاء لاینفک زندگی بشری است. همه افراد با اندیشه آشنایند، چه بطور آگاهانه و چه زمانی که به آن توجه ندارند. درواقع باید گفت وجه تمایز انسان از سایر موجودات در همین اندیشمند بودن اوست. از طرفی یکی از عرصه هایی که بطور جدی اندیشه انسان را به خود مشغول داشته “فلسفه” است. فلسفه و تفکر فلسفی درواقع این فرصت را برای آدمی فراهم می آورد که آگاهانه و هر چه بیشتر اندیشمندانه زندگی کند. چنانکه به جرأت می توان گفت؛ در هیچ برهه ای از تاریخ فرهنگی بشری نمی توان دوره ای را یاد کرد که انسان پس از روی آوردن به اندیشه به فلسفه بی اعتنا بوده باشد. در همین راستا و در جامعه امروز که تزاید و تناقض آراء بیش از هر زمان دیگری به چشم می خورد و بیانگر این نیاز است که تنها با مدد جستن از یک اندیشیدن جهت یافته و فعالانه است که می توان از آسیب های چنین فضایی در امان مانده و در عین حال گرفتار رکود و جزم اندیشی نشوند؛ باید راهی یافت که فلسفه را وارد زندگی روزمرّه نمود تا آموزش آن عمومیت پیدا کند. در واقع آنچه هدف نهایی ما می باشد، پرورش تفکر انسانی است. از همین رو با نظر به اهمیّت تفکر فلسفی و نقش مهارتهای تفکر اعم از انتقادی و خلاق در بهبود فضای فکری جامعه ی انسانی و برای اینکه این فرایند را سرعت بخشد و بتوانند استفاده بهینه ای از منابع انسانی یا درواقع فکری جامعه انسانی داشته باشند، بهتر آن است که آموزش را از دوران کودکی آغاز کنند تا بزرگسالانی آموزش دیده داشته باشند. در همین راستا حرکت هایی برای آموزش دادن فلسفه به کودکان انجام شده است؛ جنبشی که تحت عنوان “فلسفه برای کودکان” در حدود نیم قرن است کار خویش را در سراسر جهان آغاز کرده است و در بیش از 102 کشور جهان در حال اجرا می باشد [1] .
پرورش تفکر فلسفی، ضرورتی است که به مطالعات میان رشته‌ای دقیق و گسترده‌ای نیاز دارد. در این مقاله پس از بیان مختصر چیستی و چرایی «پرورش تفکر فلسفی در کودکان و نوجوانان» و مقایسه آن با «آموزش فلسفه به کودکان»، برخی اصول و مبانی نظری در این باره مطرح شده است. «گام‏به‏گام تا اندیشه» عنوان طرحی است که با هدف پرورش تفکر فلسفی در کودکان و نوجوانان تهیه شده و مراحل مطالعاتی و پژوهشی و اجرای آزمایشی آن حدود چهار سال در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به طول انجامیده است. توضیح چارچوب اصلی این طرح و برخیاهداف و ویژگی‌های آن، بخش اصلی این نوشتار را تشکیل می‌دهد[2] .
آنچه امروز «آموزش فلسفه به کودکان‏» نامیده می‌شود به نوعی پرورش تفکر فلسفی است. برای پرورش این تفکر در هر جامعه‌ای ملاحظات بسیاری وجود دارد که مهم‌ترین آن زمینه‌های فرهنگی و فلسفی آن‌جامعه قلمداد می‌شود. «گام‏به‏گام تا اندیشه» عنوان طرحی است که با هدف پرورش تفکر فلسفی در کودکان ایرانی مخاطب مراکز فرهنگی و هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان پیش‌بینی شده و مراحل مطالعاتی و پژوهشی خود را پس از چهار سال پشت سر گذاشته است. در این مقاله به ویژگی‌ها و برخی مبانی و اصول نظری این طرح اشاره شده و اهداف و محتوای طرح به اختصار بیان شده است. مهم‌ترین ویژگی این طرح، تکیه بر مبانی فلسفه اسلامی و تأکید بر تفکر شهودی به عنوان یکی از حوزه‌های فلسفه اسلامی است. در این باره با بیان مراحل و روش‌های پرورش این تفکر به موضوع‌های انتخاب شده برای طرح در کارگاه‌ها اشاره شده است[2] .در این پژوهش به بررسی رابطه بررسی تأثیر آموزش مهارت‌های تفکر فلسفی به کودکان بر افزایش توانایی فراشناختی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی می پردازیم.

بیان مساله

شناخت، دامنه گسترده‌ای از مفاهیم را تشکیل می‌دهد. عام‌ترین معنای شناخت دانستن است [1] . شناخت را مشتمل بر تفکر، یادگیری، نحوه سازماندهی و ذخیره‌سازی می‌داند و فرآیندهای شناختی را حافظه، درک مطلب، نوشتن حل مسئله و خلاقیت تعریف می‌کند.
فراشناخت یکی از مفاهیم مرتبط با شناخت است. این مفهوم را ابتدا فلاول مطرح کرد تا تبیین و توجیه دانش فرد در مورد فرآیندها و تولیدات شناختی و نظارت بر این فرآیندها بپردازد. فراشناخت به آگاهی انسان از نظام شناختی خود و و کنترل و نظارت بر آن گفته می‌شود.
فرد به توانایی خود به عنوان یک پردازشگر اطلاعات آگاه است و می‌داند برای رسیدن به یک هدف شناختی چه موانع و محدودیت‌هایی دارد و چگونه با محدودیت مواجه شود[2]. فراشناخت آگاهی فرد از دانسته‌ها و نادانسته‌های خود است.
یکی از عواملی که روی فراشناخت تأثیر دارد تفکر فلسفی است. موضوعات فلسفی و تفکر فلسفی آن چنان پیچیده و غامض و دشوار مطرح می‌گردند که فقط بزرگسالان و آن عده قلیلی صلاحیت کار روی آن را دارند و مشخصاً به دلیل فنی و تخصصی بودن ابن موضوعات، کودکان حق ورود به این حیطه را ندارند. در حالی که بسیاری از سؤالات فلسفی از همان ابتدا، زاییده ذهن کودکی پرسشگر یا بزرگسالی با ذهن کودکانه چالش‌گر بوده است.
این برداشت از فلسفه طی سالیان متمادی، برمی‌گردد به پیچیده نمودن مباحث فلسفی توسط بزرگسالان نه الزاماً پیچیده بودن خود موضوع که میتوان گفت بسیاری از فیلسوفان برای ایجاد مرز بین فلاسفه از غیر، با دشوار نمودن این مباحث، آن را حتی از ظرفیت‌های ذهنی بزرگسالان نیز دور کرده‌اند. از طرفی، دلیل دیگر دشوار تلقی نمودن موضوعات فلسفی، عدم وجود پاسخ‌های قطعی و نهایی برای آنها است که این نیز مؤید اهمیت فلسفه نه فقط برای حل و فصل مسائل بلکه برای ایجاد عادات تأملی و اندیشه ژرف است. بدون شک ایجاد هر عادتی در کودکی نه تنها سریع‌تر صورت می‌گیرد بلکه پایدارتر و ماندگارتر از آموزش‌های بزرگسالی است. اما مطابق رویکرد برونر، مسائل فلسفی، توسط هر دانش‌آموزی در هر سنی و در هر جایی می‌توانند مورد درک قرار گیرد. حتی اگر آنها نتوانند مسائل پیچیده‌ای مثل آزادی در برابر جبرگرایی، یا سیاست خودکامه در برابر سیاست خودگردان را با چنین واژه‌های فنی و غامضی متوجه شوند اما به خوبی می‌توانند گونه‌های ساده‌تری از مفاهیم آزادی و روابط علت و معلولی را که در غالب کلمات ساده‌تر طرح شده‌اند درک کنند [3].
بنابراین به نظر می‌رسد که اگر سؤالات فلسفی مرتبط با زندگی و تجربیات روزمره را که چه بسا از کودک پرسشگر درون خویش وام گرفته‌ است، در تونل‌های هزار توی فنی‌سازی و واژه‌های تخصصی برده و با عباراتی ملموسی به کودکان ارائه داده شود، آنها به خوبی با ذهن کنکاشگر و خلاق خود قادر به کند و کاو و تحقیق و شناخت روی این مسائل خواهند بود[4]
با توجه به ماهیت تفکر فلسفی در کودکان و نقش آن بر ایجاد بسیاری از موفقیت‌های آتی کودک با پژوهش حاضر به دنبال این مسئله است که آیا آموزش تفکر فلسفی می‌تواند یکی از مهارت‌های مهم ذهنی در کودکان یعنی فراشناخت را افزایش دهد؟ این مهم در حالی است که آموزش و پرورش ایران توجه کمی به آموزش فلسفه به کودکان دارد.

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش 1
1-1-مقدمه 2
1-2-بیان مساله: 3
1-3-اهمیت و ضرورت انجام تحقیق: 4
1-4-اهداف تحقیق: 7
1-4-1-اهداف کلی: 7
1-4-2-اهداف جزئی: 7
1-5-فرضیه ها یا پرسش های تحقیق: 7
1-5-1-فرضیه اصلی: 7
1-5-2-فرضیه فرعی: 8
1-6-تعریف متغیرهای تحقیق: 8
1-6-1-تعاریف مفهومی 8
1-6-2-تعاریف عملیاتی 8
فصل دوم: پیشینه پژوهش 9
الف) مبانی نظری 10
2-1-مقدمه 10
2-2-فراشناخت 10
2-3-تعاريف فراشناخت 12
2-4-ابعاد فراشناخت 13
2-5-دانش فراشناختي 13
2-6-مقوله شخص : 14
2-7-مقوله تکليف : 14
2-8-مقوله استراتژي 15
2-9-تنظيم فراشناختي 16
2-10-مهارتهاي فراشناختي 17
2-11-مهارت برنامه ريزي 17
2-12-مهارت نظارت 18
2-13-مهارت ارزيابي 19
2-14-آموزش مهارتهاي يادگيري : شناختي وفراشناختي 19
2-15-روش پس ختام يا روش پس خبا 20
2-15-1-پيش خواني 20
2-15-2-سئوال کردن 21
2-15-3-خواندن 21
2-15-4-تفکر 21
2-15-5-از حفظ گفتن 21
2-15-6-مرور کردن 21
2-15-7-روش کاپس 22
2-15-8-روش مردر 22
2-15-9-حال وهوا 22
2-15-10-درک وفهم 23
2-15-11-ياد آوري 23
2-15-12-کشف وهضم 23
2-15-13-بسط و گسترش 23
2-15-14-روش آموزش دو جانبه 24
2-15-15-روش مطالعه مشارکتي 25
2-16-نظراتي در باب ارتقا ء فراشناخت 25
2-17-آموزش مستقيم استراتژيهاي فراشناختي 26
2-18-استراتژيهاي فراشناختي 26
2-19-نظريه جرج اسکراو و تئوريهاي فراشناختي : 28
2-20-انواع تئوريهاي فراشناختي : 29
2-21-منابع تئوريهاي فراشناختي : 31
2-22-نظريه ويگوتسکي (نقش تعامل اجتماعي) 33
2-23-سبک تفکر چیست؟ 35
2-24-انواع سبک‌های تفکر 35
2-25-تفکر و انواع آن: 36
2-26-تفکر منطقی: 37
2-27-تفکر خلاق: 37
2-28-سبکهای تفکر رابرت استرنبرگ 38
2-29-سبک‌های تفکر هریسون و برامسون: 38
2-30-سبک‌های تفکر وودوارد: 39
2-31-سبک قانون‌گذار 39
2-32-عوامل مؤثر در رشد فکری کودکان 40
2-33-رشد فکری در کودکی و تأثیر آن در بزرگسالی 42
2-34-اهداف آموزش فلسفه برای کودکان 43
2-35-تفکر خلاق 44
2-36-تفکر انتقادی 45
2-37-ارزشهای اخلاقی 45
2-38-ارزشهای هنری 46
2-39-محتوای برنامه فلسفه برای کودکان 46
2-40-کتاب راهنمای معلم در تفکر فلسفی 47
2-41-معلم در تفکر فلسفی 47
2-42-روش اجتماع پژوهشی 48
2-43-آسیب شناسی آموزش فلسفه و کودک 50
2-44-تقویت منطقی دانش آموزان در فلسفه 52
2-45-پيشينه آموزش فلسفه براي کودکان در نظام تعليم و تربيت اسلامي 53
2-46-نظریه فیلسوفان در مورد فلسفه کودکان: 54
ب) پیشینه پژوهشی 56
تحقيقات داخلي 56
تحقيقات خارجي 60
فصل سوم: روش تحقیق 63
3-1-روش تحقيق: 64
3-2-جامعه آماري: 64
3-3-روش نمونه گيري و حجم نمونه 64
3-4-ابزار پژوهش 64
3-5-روش تجزيه و تحليل داده ها: 69
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها 70
4-1- مقدمه 71
4-2- يافته هاي توصيفي تحقيق 71
4-3- يافته هاي مربوط به فرضيه هاي تحقيق 76
فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری 87
مقدمه: 88
5- 1- بحث درباره‌ی یافتهها 88
5-2- جمع بندی 94
5-3- محدودیّت های پژوهش 94
5-4- پیشنهادهای کاربردی 95
5-5-پیشنهادات پژوهشی 95
منابع: 96

فهرست جدول ها

جدول 4-1: مقايسه‌ي ميانگين و انحراف معيار خرده مقياس هاي یادگیری خودتنظیم کودکان (برخورد هیجانی، رفتاراجتماعی، عملکرد شناختی و برخورد انگیزشی) در گروه آزمايش و کنترل در مراحل پيش آزمون، پس آزمون 71
جدول 4-2: نتايج آزمون کلوگروف اسميرنف در مورد نرمال‌بودن خرده مقياس‌هاي یادگیری خودتنظیم کودکان (برخورد هیجانی، رفتاراجتماعی، عملکرد شناختی و برخورد انگیزشی) در دو گروه 77
جدول 4-3: نتايج آزمون بررسي پيش فرض همگني شيبهاي رگرسيون متغيرهاي تحقیق دو گروه در جامعه 80
جدول 4-4- آزمون برابری واریانسها 80
جدول 4-5: آماره هاي آزمون باکس براي تساوي کواريانس‌ها در دوگروه 81
4-4- يافته هاي استنباطي 81
جدول 4-6: نتايج تحليل مانکوا براي مقايسة سنتروييد نمره‌هاي خرده مقياس‌هاي یادگیری خود تنظیمی در بين دو گروه 82
جدول 4-7: نتایج تحلیل کواریانس نمرات پس آزمون برخورد هیجانی مطلوب در دو گروه با کنترل پیش آزمون 82
جدول4-8- میانگین تعدیل شده و تعدیل نشده‌ی نمرات پس‌آزمون نمرات برخورد هیجانی مطلوب 83
جدول 4-9: نتایج تحلیل کواریانس نمرات پس آزمون رفتار اجتماعی در دو گروه با کنترل پیش آزمون 83
جدول4-10- میانگین تعدیل شده و تعدیل نشده‌ی نمرات پس‌آزمون نمرات رفتار اجتماعی مطلوب 84
جدول 4-11: نتایج تحلیل کواریانس نمرات پس آزمون عملکرد شناختی مطلوب در دو گروه با کنترل پیش آزمون 84
جدول4-12- میانگین تعدیل شده و تعدیل نشده‌ی نمرات پس‌آزمون نمرات عملکرد شناختی مطلوب 85
جدول 4-13: نتایج تحلیل کواریانس نمرات پس آزمون برخورد انگیزشی در دو گروه با کنترل پیش آزمون 85
جدول4-14- میانگین تعدیل شده و تعدیل نشده‌ی نمرات پس‌آزمون نمرات برخورد انگیزشی 86

فهرست نمودارها

نمودار 4-1: نمودار نمرات متغیر برخورد هیجانی در پیش آزمون 72
نمودار 4-2: نمودار نمرات متغیر رفتار اجتماعی در پیش آزمون 73
نمودار 4-3: نمودار نمرات متغیر عملکرد شناختی در پیش آزمون 73
نمودار 4-4: نمودار نمرات متغیر برخورد انگیزشی در پیش آزمون 74
نمودار 4-5: نمودار نمرات متغیر برخورد هیجانی در پس آزمون 74
نمودار 4-6: نمودار نمرات متغیر رفتار اجتماعی در پس آزمون 75
نمودار 4-7: نمودار نمرات متغیر عملکرد شناختی در پس آزمون 75
نمودار 4-8: نمودار نمرات متغیر برخورد انگیزشی در پس آزمون 76
نمودار 14-9- پراکنش بررسی فرض رابطه خطّی بین گروه ها در برخورد هیجانی 78
نمودار 14-10- پراکنش بررسی فرض رابطه خطّی بین گروه ها در رفتار احتماعی 78
نمودار 14-11- پراکنش بررسی فرض رابطه خطّی بین گروه ها در عملکرد شناختی 79
نمودار 14-12- پراکنش بررسی فرض رابطه خطّی بین گروه ها در برخورد انگیزشی 79

منابع:

1. خدادادی، امیر. بررسی جایگاه تفکر انتقادی در محتوای کتاب های دینی دوره ی راهنمایی تحصیلی. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران. 1388
2. دوایی، مهدی و صمدی، معصومه. بررسی رابطه تجربه فراشناختی والدین و تجربه فراشناختی دانش آموزان و پیشرفت درسی آنان. فصل نامه تازه های علوم شناختی، سال سوم، شماره چهار، 27.1380.
3. سبزعلی جماعت، فرزانه. مطالعه تأثیر ذهنیت فلسفی بر پیشرفت تحصیلی درسی ریاضی دانش آموزان تیزهوش مقطع متوسطه استان البرز. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور، تهران. 1391
4. عباسی، عفت. بررسی مهارت‌های مؤثر بر پرورش تفکر انتقادی در برنامه های درسی جامعه شناسی در دوره متوسطه. پایان نامه دکتری . دانشگاه تربیت مدرس. 1380
5. جماعت، علی، بررسی مطالعه تأثیر ذهنیت فلسفی بر پیشرفت تحصیلی درسی ریاضی دانش‌آموزان تیزهوش مقطع متوسطه استان البرز، پایان نامه کارشناسی ارشد آزاد دامغان، 1391
6. یوسف‌زاده و همکاران ، تأثیر روش تدریس کاوشگری به پرورش مهارت‌های تفکر فلسفی دانش‌آموزان پایه پنجم ابتدایی در درس علوم تجربی ، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان، 1391
7. شریفی و نجف ، بررسی اثربخشی اموزش تفکر فلسفی مبتنی بر روایت به کودکان بر توانایی حل مساله دانش اموزان دختر پایه اول راهنمایی شهر اصفهان ، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان، 1389
8. خدادادی ، علی ، بررسی جایگاه تفکر انتقادی در محتوای کتاب های دینی دوره ی راهنمایی تحصیلی ، فصلنامه تربیت، شماره 78 ، 1389
9. آقازاده، محرم و احديان، محمد ، « مباني نظري و کاربردهاي آموزش نظريه فراشناخت، چاپ اول، تهران، نشر پيوند. 1377
10. طالب زاده، هادي ، بررسي رابطه دانش فراشناخت اخلاقي با استدلال ورفتار اخلاقي، (پايان نامه کارشناسي ارشد)، دانشگاه تربيت معلم، دانشکده روانشناسي وعلوم تربيتي. 1381
11. عالي، آمنه « تاثير سبکهاي مديريت کلاس بر رشد مهارتهاي فراشناختي دانش‌آموزان، (پايان نامه کارشناسي ارشد)، دانشکده علوم تربيتي و روانشناسي دانشگاه فردوسي مشهد. 1383
12. غلامي، رحيم ، بررسي سبکهاي مديريت کلاس از ديدگاه معلمان و رابطه آن با پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان ابتدايي (پايان نامه کارشناسي ارشد)، دانشکده علوم تربيتي و روانشناسي دانشگاه تربيت معلم. 1379
13. کديور، پروين ، روانشناسي تربيتي، تهران. انتشارات سمت. 1382
14. فرخ نژاد، نصرالله ، بررسي عوامل موثر در مديريت اثربخشي کلاس از ديدگاه دبيران مقطع متوسطه، (پايان نامه کارشناسي ارشد)، دانشکده تحصيلات تکميلي شيراز. 1380
15. فلاول، جان« رشد شناختي »، ترجمه فرهاد ماهر، تهران. انتشارات رشد. 1377
16. فهيم زاده، صديقه ، بررسي تاثير آموزش راهبردهاي فراشناختي برانگيزش پيشرفت تحصيلي دانشجويان دانشگاه اراک، (پايان نامه کارشناسي ارشد)، دانشگاه الزهرا دانشکده علوم تربيتي و روانشناسي. 1381
17. لوردين، دبليو آندرسون « افزايش اثربخشي معلمان در فرايند تدريس » ترجمه محمد اميني، تهران، انتشارات مدرسه. 1377
18. رضايي، اکبر، « مديريت کلاس »، مجله مديريت در آموزش و پرورش، شماره 26، 11. 1379
19. سيف، علي اکبر، « روش آموزش متقابل وسيله‌اي براي پرورش راهبردهاي شناختي وفراشناختي »، مجله مديريت درآموزش و پرورش، دوره چهارم، شماره 13،1377 21-25.
20. صالحي، رضا ، مطالعه رابطه فراشناخت و ادراک يادگيري با عملکرد زبان انگليسي دانش‌آموزان مرکز پيش دانشگاهي شهرستان يزد، (پايان نامه کارشناسي ارشد)، دانشگاه تربيت معلم، دانشکده روانشناسي وعلوم تربيتي. 1383
21. صفري، يحيي ، بررسي رابطه بين سبک رهبري مديريت کلاس و اثربخشي تدريس مدرسين دانشگاه (پايان نامه کارشناسي ارشد)، دانشکده علوم تربيتي وروانشناسي دانشگاه تربيت معلم. 1376
22. صيامي، توحيد، « شيوه‌هاي ايجاد نظم وانضباط سالم در کلاس » تکنولوژي آموزشي، ماهنامه آموزشي اطلاع رساني، شماره 5،1383 26-28.
23. ضياء، تاج الدين، « فنون مديريت کلاس درس » رشد تکنولوژي آموزشي، ماهنامه آموزشي اطلاع رساني، شماره 7، 1383 44-48.
24. بهاري، منوچهر، « مديريت کلاس »، مجله مديريت در آموزش و پرورش، دوره دوم، شماره 2،1372 37-40.
25. پاکدامن، آذر، بررسي تاثيرآموزش راهبردهاي فراشناختي بر درک مطلب دانش‌آموزان با مشکل درک خواندن، (پايان نامه کارشناسي ارشد)، دانشگاه تهران. 1376
26. جان. ‌اي. گلاور و راجر اچ، برونينگ، روان شناسي تربيتي؛ اصول و کاربرد آن، ترجمه علينقي خرازي، تهران، انتشارات سمت. 1375
27. رحيم پور، شکوفه ، بررسي نقش آموزش اجزاء دانش فراشناخت در حل مسائل رياضيات، (پايان نامه کارشناسي ارشد)، دانشگاه شيراز. 1384
28. سوداگر، محمدرضا؛ دیباج، سید موسی؛ اسلامی، سید غلامرضا.. ضرورت وساطت هنر در آموزش تفکر فلسفی به کودکان. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شماره اول، بهار و تابستان ،1390 50-25

29. Fisher PL,Wells A (2008)Meta-cognitive therapy for obessive-compulsive disorder:a case seriec.Journal of Behavior Therapy and Experminetal Psychiatry;39 (2):117-132

30. شریفی نجف آبادی، زینب. بررسی اثربخشی آموزش تفکر فلسفی مبتنی بر روایت به کودکان بر توانایی حل مسأله دانش آموزان دختر پایه اول راهنمایی شهر اصفهان. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران. 1389

31. Myers SG,Wells A(2005)Obsessive-compulsive symptoms:the contribution of meta congitions and responsibility.Journal of-Anxiety Disorders;19: 806-817.

32. یوسف زاده، محمدرضا؛ معروفی، یحیی؛ رضایی، اصغر؛ قبادی، محترم. تأثیر روش تدریس کاوشگری بر پرورش مهارت های تفکر فلسفی دانش آموزان پایه ی پنجم ایتدایی در درس علوم تجربی. فصل نامه پژوهش های آموزش و یادگیری، سال هجدهم، 1390شماره 1.

33. Lobban F,Haddock E,Kinderman P,Wells A(2006)The role of meta cognitive belifs in auditory hallcinations. Personally&individual Differences;32:1351- 1363.

34. پازارگادی ،مهرنوش؛ شهابی، مرضیه؛مهاجر، تانیا؛مهدوی، زهرا؛یغمایی، فریده، تفکر انتقادی در آموزش علوم پزشکی، فصلنامه دانشکده پرستاری و مامایی شهید بهشتی. سال دوازدهم. ش۳۸۰ 1389 ص ۴۵-۳۶٫
35. شاه‌ولی، منصور. بکارگیری آموزش تفکر انتقادی در آموزش عالی به منظور پاسخگویی به نیازهای جامعه. مجموعه مقالات نخستین سمینار آموزش عالی در ایران. جلد دوم. تهران:دانشگاه علامه طباطبایی. 1390
36. اسمیت، فیلیپ، فلسفه آموزش و پرورش، مترجم: سعید بهشتی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷٫
37. ۳ـ امی، زهرا، فرامرز قراملکی، احد، مقایس ة دو سبک لیپمن و برنی فیر در فلسفه برای کودکان، اندیش ة نوین دینی، شمار ة ۲، ۱۳۸۴٫
38. بنیاد فلسفی ACER ، رهیافتی به مفهوم واقعی فلسفه برای کودکان، امیر حسین اصغری، استرالیا: ۱۹۹۹,
39. فرامرز قراملکی، احد، پرده پندار، تحلیلی از غفلت در پرتو خطب ة ۱۷۴ نهج البلاغه، تهران، آفتاب توسعه، چاپ دوم، 1389
40. فرامرز قراملکی، احد، روش شناسی مطالعات دینی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1389
41. قائدی، یحیی، آموزش فلسفه به کودکان (بررسی مبانی نظری)، تهران، نشر دواوین، 1390
42. هینس، جوانا، بچه‌های فیلسوف، مترجم: رضا علی نوروزی. عبدالرسول جمشیدیان. مهرناز مهرابی کوشکی، تهران، انتشارات سماء قلم، 1388