بررسی اثر بخشی آموزش تاب آوری بر مهارت حل مسئله و امید به زندگی نوجوانان (همراه با پروتکل آموزشی)

هدف این پژوهش بررسی اثر بخشی آموزش تاب آوری بر مهارت حل مسئله و امید به زندگی نوجوانان است

بررسی اثر بخشی آموزش تاب آوری بر مهارت حل مسئله و امید به زندگی نوجوانان پسر 12 تا 17 سال بی سرپرست خانه کودکان و نوجوانان

چکیده

هدف این پژوهش بررسی اثر بخشی آموزش تاب آوری بر مهارت حل مسئله و امید به زندگی نوجوانان پسر 12 تا 17 سال بی سرپرست خانه کودکان و نوجوانان ————- بود. این پژوهش از نوع مطالعات نیمه آزمایشی و به صورت پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل بود. 20 نفر شرکت داشتند که به صورت نمونه گیری در دسترس انتخاب و به شیوه تصادفی ساده در دو گروه 10 نفره آزمایش و کنترل گمارش شدند سپس اقدام به اجرای آموزش تاب آوری ، طی 8 جلسه به مدت 90 دقیقه برای گروه آزمایش شد و گروه کنترل آموزشی دریافت نکردند. داده های حاصل از پیش آزمون و پس آزمون حل مسئله و آزمون امید به زندگی با آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیری مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل در یکی از مؤلفه های مهارت حل مسئله ( کنترل شخصی حل مسئله) و امید به زندگی برتری معناداری داشتند، اما در متغیر مهارت حل مسئله و مؤلفه های آن(سبک اجتناب-گرایش واعتماد به نفس) تفاوت معناداری مشاهده نشد. با توجه به یافته ها می توان نتیجه گرفت آموزش تاب آوری می تواند باعث بهبود کنترل شخصی در مهارت حل مسئله و امید به زندگی نوجوانان پسر بی سرپرست خانه کودکان و نوجوانان ————- شود.
کلمات کلیدی: آموزش تاب آوری، مهارت حل مسئله، امید به زندگی، نوجوانان پسر بی سرپرست 12 تا 17 سال

مقدمه

دوره نوجوانی، دوره ای است بحرانی که تغییرات عمده ای در فرد از لحاظ فیزیولوژیکی،شناختی،روانی و اجتماعی به وجود می آید.چنین تغییراتی اغلب با مشکلاتی همراه است که بسیار تنش آور است. به همین دلیل بیشتر نوجوانان در یک دوره بحرانی به سر می برند. بر همین اساس سیف(1381) اظهار می دارد، تنها از راه ایجاد توانایی حل مسئله است که می توان افراد را برای مقابله با شرایط متغیر زندگی و موقعیت های جدیدی که مرتبا با آن رو به رو می شوند، آماده کرد. حل مساله نوعی از یادگیری بسیار پیچیده است؛مساله و تلاش برای حل آن جزئی از زندگی هر فرد است مدت ها قبل ، فیلسوف بزرگ تعلیم و تربیت،دیویی،فرآیند برخورد با شرایط زندگی را حل مساله نامید؛او استدلال می کرد که زندگی و یادگیری در برگیرنده برخورد با مجموعه ای از مسائل و حل آنها است و هر عمل انسان (ازجمله تصمیم به ندادن پاسخ )نمودار انتخاب او بین راه های مختلف است[1].
از طرفی،ترس از آینده و کمبود امید در بخش اعظمی از نوجوانان به ویژه نوجوانانی که با انواع مختلفی از بحران ها مواجه شده اند دیده می شود و منظور از امید توانایی درونی فرد، برای حفظ انگیزه ی خویش، جهت رسیدن به اهداف زندگی، با وجود موانع و مشکلات پیش رو است که وجود آن مستلزم داشتن اهداف و معناهای ارزشمند در زندگی و توانمندی در خلق راهبردهایی جهت رسیدن به این اهداف می باشد. اشنایدر به عنوان بنیان گذار نظریه ی امید و درمان مبتنی بر آن، امید را به عنوان سازه ای شامل توانایی طراحی گذرگاه هایی به سوی اهداف مطلوب، به رغم موانع موجود و پدیدآوری انگیزش لازم برای استفاده از این گذرگاه ها تعریف کرده است.امید،به عنوان پایه شخصیتی ومنبع زندگی انسان،نیرویی التیام بخش جهت افزایش بهزیستی و تندرستی است[2].
….

بیان مسئله

کودکان بی سرپرست کودکانی هستند که در اثر عواملی چون عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادر، آزارهای جسمی و روحی و … به استناد ماده 1373 قانون مدنی به عنوان کودک فاقد سرپرست موثر و با صلاحیت و به موجب حکم دادگاه به مراکز نگهداری شبانه روزی منتقل می شوند. این در حالی است که بر اساس تحقیقات به عمل آمده، این مراکز شبانه روزی علی رغم تامین امکانات مادی، پاسخ گوی نیازهای نیازهای روحی – روانی کودکان نیستند و در مقایسه با نهاد خانواده کارایی ضعیف تری در پرورش روحی و جسمانی کودکان دارند[4]آنها که از عاطفه مادرانه و عشق و روابط صمیمی والدین محروم بوده اند غالبا از اختلالات عاطفی،نا ایمنی ،احساس وابستگی یا طرد،گروه گریزی یا گروه گرایی حاد رنج می برند. بنابراین با توجه به اهمیت خانواده در ایجاد دلبستگی ایمن، می توان گفت فقدان آن در مراکز شبه خانواده می تواند کودکان اینگونه مراکز را در معرض پیامد های منفی روان شناختی قرار دهد[5] دوران نوجوانی به خاطر نقش و اهمیتی که در زندگی انسان دارد، در هر زمان مورد توجه دانشمندان، روانشناسان و نویسندگان آن عصر بوده است. روان شناسان مختلف این دوران را احساس گرایی، عاطفه پرستی، دوره بحران های سازنده و دوره فشارو طوفان نامیده اند [6] . همه این اشارات و توجهات نشان دهنده اهمیتی است که این دوره از زندگی می تواند داشته باشد. همه این ویژگی ها باعث می شود که التهابات، اضطراب ها و دگرگونی ها در نوجوان به وجود آید و جلوه های غیر معمول و به ظاهر غیر عادی در او ظاهر شود. طبیعی است که پدیدار شدن این حالت ها در نوجوان، رفتارهای ویژه ای را از سوی والدین و مربیان می طلبد.بنابراین زمانی که این کودکان وارد مرحله نوجوانی می شوند درمعرض مشکلات مضاعفی نسبت به سایر نوجوانان قرار می گیرند[7]. آنها در این سن از عاطفه و حمایت والدین محروم هستند و با توجه به شرایط اجتماعی خاصی که در محیط شبه خانواده دارند خوش بینی کمتری نسبت به آینده داشته و بیشتر در معرض ناامیدی قرار دارند
….

….
هارلدن(1996) با مرور ادبیات پژوهشی در زمینه ی عوامل تاب آوری نوجوانان، یکی از عوامل را داشتن مهارت های حل مسئله می داند و اینکه این مهارت به فرد کمک می کند تا برای حل مشکلات خود روش های مختلفی را پیدا کند.تعدادی از تحقیقات انجام گرفته در حوزه تاب آوری نشان می دهند که خوش بینی،یافتن معنا در تجارب منفی،دیدن تجارب منفی از دیدگاهی مثبت و نگاه کردن به آنها به عنوان تجارب ضروری زندگی،اعتقاد به وجود یک منبع،باور به وجود یک قدرت برتر و باور به اینکه شخص توانایی حل مسئله را دارد با تاب آوری همبستگی بالایی دارد[31].مدی و خوشابا(1994) بر این عقیده اند که سرسختی روانی یا همان تاب آوری، یکی از شاخصه های سلامت روانی است و برای افزایش سلامت روانی افراد می باید تاب آوری آنها را افزایش داد. و نیز، سبک های تفکر ناتاب آورانه باعث می شود فرد به عقاید نادرست خویش در رابطه با دنیا و رابطه های نامناسب حل مسئله که منجر به هدر دادن انرژی های روانی و منابع با ارزش تاب آوری می شود، وابسته شود[32].سبک تفکر می تواند توانایی افراد در پاسخدهی تاب آورانه به دست اندازها و ضربه های غیر قابل اجتناب در مسیر زندگی را تسهیل کند و یا به عنوان مانعی در برابر آنها عمل کند[33]. به همین علت نیاز است که افراد مهارت هایی را بیاموزند که هنگام مواجهه با مشکلات و موقعیت های استرس زا به شیوه های سازگارانه تری تفکر و به صورت تاب آورانه تری عمل کنند[34].
با توجه به اهمیت رسیدگی به مشکلات نوجوانان بی سرپرست، انجام پژوهش هایی که بتواند تغییرات مثبتی در زندگی این افراد به وجود بیاورد ضروری است.
در پژوهش حاضر به دنبال پاسخ گویی به این سوال می باشیم که آیا آموزش تاب آوری بر مهارت های حل مسئله و امید به زندگی نوجوانان بی سرپرست اثر گذار است؟

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات تحقیق
1-1-مقدمه 3
1-2-بیان مسئله 4
1-3-اهمیت و ضرورت پژوهش 11
1-4-اهداف پژوهش 15
1-4-1-هدف کلی: 15
1-4-2-اهداف ویژه: 16
1-5-فرضیه های پژوهش 16
1-5-1-فرضیه اصلی 16
1-5-2-فرضیه های فرعی 16
1-6-متغیرهای اساسی پژوهش 17
1-7-تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها 17
فصل دوم: پیشینه پژوهش
2-1- مقدمه 20
2-2- پیشینه نظری 20
2-2-1- تاب آوری 20
2-2-1-1- تعاریف و مفاهیم 20
2-2-2-2- تاب آوری و خود شکوفایی 27
2-2-2-3- تاب آوری،حس انسجام و انعطاف پذیری 28
2-2-2-4- تاب آوری و کنترل 31
2-2-2-5- تاب آوری و مبارزه جویی 34
2-2-2-6- تاب آوری و سلامتی 37
2-2-2-7- توانمندی های افراد تاب آور 38
2-2-2-8- تاب آوری و شخصیت 41
2-2-2-9- تاب آوری و هوش اجتماعی 41
2-2-2-10- تاب آوری و توانایی های شناختی 42
2-2-2-11- تاب آوری و حمایت اجتماعی 42
2-2-3- حل مسئله 43
2-2-3-1- تعریف مسئله 43
2-2-3-2- روان شناسی حل مسئله 45
2-2-3-3-1- نظریه گشتالت 46
2-2-3-3-2- نظریه رفتار گرایی 49
2-2-3-3-3- نظریه پردازش اطلاعات 50
2-2-3-4- موانع حل مسئله 51
2-2-3-5- پیشنهادهایی برای رشد توانایی یادگیرندگان در حل مسئله 54
2-2-3-6- شرایط برای حل مسئله 57
2-2-3-7- مراحل حل مسئله 58
2-2-4- امید 61
2-2-4-1- تعریف امید 62
2-2-4-2- رشد امید 63
2-2-4-3- ابعــاد امیـــد: 65
2-2-4-4- امیـــــد در قــــرآن: 66
2-2-4-5- حد واندازه امید 66
2-2-4-6- عوامل تهدید کننده امیدواری 67
2-2-4-7- راه های ایجاد امید در خود 68
2-2-4-8- امید از دیدگاههای مختلف 70
2-2-4-8-1- اشنایدر 70
2-2-4-8-2- اریکسون : 72
2-2-4-8-3- مارتین سلیگمن: 73
2-2-4-8-4- اریک فروم : 75
2-2-4-8-5- ویکتور فرانکل : 76
2-2-4-9- امید به زندگی 77
2-2-4-10- تفاوت در امید به زندگی 77
2-2-4-11- عوامل مرتبط با امید به زندگی 79
2-2-4-11-1- سلامتی 79
2-2-4-11-2- شخصیت 80
2-2-4-11-3- فعالیت ها 80
2-2-4-11-4- حد اکثر عمر 81
2-2-4-11-5- تغییرات جسمانی 82
2-2-4-12-علل افزایش امید به زندگی: 82
2-2-4-13- امید به زندگی در جوامع: 83
2-2-4-14- امید به زندگی بر اساس سازمان بهداشت جهانی 84
2-2-4-15- میزان امید در زنان و مردان بر اساس تحقیقات وزارت بهداشت ایران 86
2-3- پیشینه پژوهشی 88
2-3-1- تحقیقات انجام شده در داخل کشور 88
2-3-2- تحقیقات انجام شده در خارج کشور 92
فصل سوم: روش پژوهش
3-1- مقدمه 94
3-3- جامعه آماری، نمونه و روش نمونه گیری 96
3-3-1- جامعه آماری: 96
3-3-2- حجم نمونه و روش نمونه گیری: 96
3-4- ابزار پژوهش 96
3-4-1-پرسشنامه حل مسئله هپنر PSI 96
3-4-2-پرسشنامه امید به زندگی 100
3-5- شیوه اجرای پژوهش 101
3-6- محتوای بسته ی آموزش تاب آوری 101
3-7- تحلیل داده ها 102
فصل چهارم: یافته های پژوهش
مقدمه 105
4-1- یافته های توصیفی 105
4-2-یافته‌های توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش 107
4-3-یافته‌های مربوط به فرضیه‌های پژوهش 117
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
5-1- مقدمه 122
5-2- نتایج فرضیه های تحقیق 123
5-3- محدوديت هاي پژوهش 128
5-4- پیشنهادات پژوهش 129
5-4-1- پیشنهادات کاربردی 129
5-4-2- پيشنهادهات پژوهشی 129
منابع 131

منابع

1- نوروزیان، جواد.«اثربخشی آموزش مهارت حل مسئله بر رفتارهای پر خطر،تنظیم هیجان ها و سازش یافتگی نوجوانان».پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد شاهرود.1397.
2- بداغی مهرگان،صغری.«اثربخشی آموزش گروهی مهارت های زندگی بر امید به زندگی و بهزیستی روان شناختی دانشجویان دختر تحت پوشش کمیته امداد دانشگاه شهید چمران اهواز».پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه شهید چمران اهواز.1395.
3- سالدورگر،راضیه.«بررسی تأثیر آموزش راهبردهای تنظیم هیجان بر تاب آوری نوجوانان شبه خانواده یزد و میبد».پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه یزد.1396.
4-Rezai, Fatima.(2006).Strengthening legal practices in family care program.journal of Educational Information Center and scientific sources and orphan care Bording office, Welfare Organization,the first issue.in Persian.
5- Zadeh Mohammadi, Ali, King Khosravi, Ghaffar,Sdralsadat,SJ, Birashk,updated.(2007).The effect of music therapy in reducing the behavioral and emotional disorders orphans and irresponsible.Journal of Psychology,38, year 10,NO.2,pp.224\.in Persian.
6- کاملی،زهرا؛قنبری،بهرامعلی وآقا محمدیان،حمیدرضا.«بررسی اثربخشی گروه درمانی شناختی متمرکز بر تعدیل طرحواره های ناسازگار اولیه در دختران نوجوان بی سرپرست و بد سرپرست».پژوهش های روانشناسی بالینی و مشاوره،1(۱)تابستان98:1390-83.
7- باوقار،بهجت.«بررسی آموزش مهارت های زندگی بر کاهش فشار روانی در نوجوانان مراکز شبه خانواده شهر شیراز». پایان نامه کارشناسی ارشد مشاوره خانواده،گروه مشاوره،پردیس دانشگاهی قشم،دانشگاه هرمزگان:1391.
8-بشرپور،سجاد؛عباسی،آزاده؛ابوالقاسمی،عباس.«تاثیر آموزش شیوه های مقابله شناختی رفتاری و تنظیم هیجان بر کاهش ناامیدی، شادکامی و عزت نفس کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بد سرپرست». پژوهش های روانشناسی بالینی و مشاوره، 5(1)،بهار و تابستان1394: 85-70.
9- Snyder, C. R.(2002).Hope Theory:Rainbows in the mind.Psycological inquiry.13.249-275.
10-Snyder, C. R.Feldman,David B.Taylor,Julia D.Lisal.Adams,Virgil H.(2000).The roles of hnyder, C. Ropeful thinking in preventing problems and enhancing strengths Applied and Preventive Psychology,9(4),249-269.
11-Dyck,Murry.J.(1994) What does the proposed Purposefulness super factor really describe?Personality and Individual Differeces,16(3),411-415.
12-Spence HS ,Sheffield J ,Down C.Problem-solving orientation and attributional style:moderators of the impact of negative life events on the development of depressive symptoms in adolescence.Journal of clinical child psychology.2002; 31(2):219-229.
13-Altun I.The perceived problem solving ability and values of studentnurses and midwives.Nurse Education Today.2003 ;23:575-584.
14-The World Health Organization.Information series on school health Ducument 9, skills for health, skills-based health education including life skills:An important component of a child-family/ health-promoting school.2005. Available online:http://www.who.int/school_youth_health/resources/information_series/en/
15-Khrrazi A,Dolati R,Raiesghasem M,Kamali H.Cultural description of cognitive psychology ( translated by ).Izing M.Firstedition.Tehran:New Nashr;2001.P.226-227.
۱6- باباپورخیرالدین،جلیل.«اثربخشی آموزش مهارت های ارتباطی بر شیوه های حل مسئله دانش آموزان».پژوهش های نوین روان شناختی، دانشگاه تبریز.1387؛3(10):16-1.
17- فتحی واجارگاه،کوروش،عارفی،محبوبه و اسفندیاری،توران.شناسایی و اولویت یابی مهارت های زندگی مورد نیاز بزرگسالان برای لحاظ کردن در برنامه های درسی مدارس.تعلیم و تربیت.1387؛24(1):101-69.
18- خوشنوای فومنی،فاطمه.«بررسی مهارت های زندگی نوجوانان،آگاهی،نگرش و عملکرد آنان در مورد اکستاسی در منطقه غرب شهر تهران».پایان نامه کارشناسی ارشد پرستاری،دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، دانشگاه علوم پزشکی ایران،1385.
19- کرمعلی اسماعیلی،سمانه.«مطالعه مقدماتی بر مقایسه برخی ویژگی های مهارت حل مسئله اجتماعی در دانش آموزان دارای توانایی یادگیری با دانش آموزان عادی مقطع ابتدایی شهر تهران».پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه علوم پزشکی ایران،1382.
20- خنیفر،حسین و پورحسینی،مژده.مهارت های زندگی.تهران:انتشارات هاجر؛1391.
21- ناصری،فروغ.«مهارت های زندگی دانش آموزان سال اول دبیرستان های تبریز در مواجهه با سیگار».پایان نامه کارشناسی ارشد پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی تبریز، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تبریز،1384.

22-Wong DL,Hockenbery Mj,Wilson M,Winkeistein M,Kline N.Nursing care of infants and children.7th ed.Mosby;2003.p.831-884.
23-Clift S,Jensen BB.The Health Promoting School:International Advances in
Theory,Evaluation and Practice. Danish University of Education Press.2005.
Available:http://www.euro.who.int/_data/assets/pdf_file/0012/111117/E90358.pdf
24- امین بیگی،علی.«مقایسه ی مهارت های حل مسئله ی اجتماعی دانش آموزان عادی و دارای اختلال رفتاری 9 و 15 ساله ی شهر تهران در سال تحصیلی 1376-1377».پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی،دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی،1377.
25- صدیقی ارفعی، فریبرز؛ یزدخواستی، علی و نادی راوندی، مریم.«پیش بینی پذیری میزان تاب آوری بر اساس هوش معنوی در دانشجویان و دین پژوهان». فرهنگ در دانشگاه اسلامی، 12 (4)1393.
26-Connor, K. M., & Davidson, J. R. (2003). Development of a new resilience scale: The Connor‐Davidson resilience scale (CD‐RISC). Depression and anxiety, 18(2), 76-82.
27-Cabaret, F. (2007). Hydrodynamique et transfert de matière gaz-liquide dans un mélangeur muni de deux arbres excentrés. ProQuest.
28- جباری،محمد.«بررسی تاثیر آموزش مهارت حل مسئله بر میزان تاب آوری دانش آموزان دبیرستانی شهر قدس در سال تحصیلی89-88».پایان نامه کارشناسی ارشد مشاوره خانواده، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه علامه طباطبائی،1390.
29-Montgomery,J.M.,Schwean,V.l.,Burt,J.A.G.,Dyke,D.A.,Thome,K.J.,Hindes,Y.L.,
McCrimmon,A.W.,Kohut,C.S.(2008).Emotionai intelligence and resiliency in young adults with aspergers Disorder.Canadian Journal of School Psychology.23,70-93.
30- Prince-Embury, S. & Saklofske, D. H. (2013). (Eds.) Resilience in Children, Adolescents and Adults: Translating Research for Practice. New York: Springer.
31-Kalil,A.(2003).Family resilience and good child outcomes.A review of literature,Wellington:Center For Social Reasearch and Evaluation,Ministry of Social Development.
32- Reivich K,Shatte A.There silience factor.New York:Broud way Books;2002.

33- میرارض گر،مژینه سادات.«نقش تاب آوری در ارتباط با مقاومت نسبی برابر تجارب خطرناک اجتماعی».ماهنامه مهندسی مدیریت،8(63)آبان و آذر1394.
34-Hall D,Pearson J.Resilice giving children the skills to bounce back.Ontar io:Reaching out project publishers;2003.
35-Schuman,S.Greaf,D.,Janicke,D.,Gray,W.,Hommel,K.(2013)An exploration of family problem-solving and affective involvement as moderators between disease severity and depressive symptoms in adolescents with inflammatory bowel disease Journal of clinical psychology in Medical settings,20(4),488-496.
36- باقری طوبی آرا،حسین.«نگرش بر پدیده بی سرپرستی و مشکلات فرزندان دور از خانواده».سازمان بهزیستی کشور، همایش مراقبت شبانه روزی از کودکان،1379.
37-سلیمانی فرد،سولماز.«مقایسه میزان مهارت های اجتماعی نوجوانان بی سرپرست ساکن در مراکز با مهارت های اجتماعی نوجوانان ساکن در خانواده و خانواده جایگزین».پایان نامه کارشناسی ارشد مددکاری اجتماعی،دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی،1388.
38- رزمگه،عیسی.اثربخشی مهارت های زندگی بر افزایش امید به زندگی زندانیان شهرستان بانه در سال 1390-1389.پایان نامه کارشناسی ارشد مشاوره تحصیلی،دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی،دانشگاه علامه طباطبائی،1390.
39- Hart,A;Blincow,D,Thomas,H.(2007).Resilient thearapy:working with.
40-Werner,E.(2012).Evaluation of the child resiliency.Journal of personality,68,219-230.
41- آریان،فاطمه.«رابطه میزان تاب آوری و مولفه های راهبردهای شناختی در زنان مبتلا به بیماری ام اس».پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه الزهرا(س).1394.
42-کاوه،منیژه.«تدوین برنامه آموزش تاب آوری در برابر استرس و تأثیر آموزش آن بر مؤلفه های کیفیت زندگی والدین کودکان کم توان ذهنی ضعیف».پایان نامه دکتری،دانشگاه علامه طباطبایی. 1388.
43- Meyers,T.J.(2011).Understanding developmental consequences through object relation,family systems,and resiliency theories.City university of New York,256-273.
44- ارجمند، فاطمه.«بررسی رابطه کمال گرایی والدین با عزت نفس، جرأات ورزی، خود کارامدی فرزندان آن ها در بین دانش آموزان دبیرستان های منطقه 8 تهران».پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی عمومی، دانشگاه علامه طباطبایی،1386.
45- بلورچی، محمدرضا.«رابطه تاب آوری و شیوع دیابت در شهرستان سمنان». مجله روان شناسی بالینی ایران،(2)،سال سوم،47-40.
46- شارف،جوزف پی. روان شناسی تعامل اجتماعی،ترجمه مهرداد فیروزبخت،تهران:انتشارات ابجد،(انتشار به زبان اصلی،1999).1381.
47- پروچاسکا،ج.پی.روان شناسی رشد، ترجمه یحیی سید محمدی،تهران:انتشارات ارسیاران.(انتشار به زبان اصلی، 2003).1386.
48- صالحیان،محسن.«مقایسه تاب آوری و منبع کنترل در افراد تک همسر و چند همسر»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن. 1381.
49- جمهری،رضا.«رابطه رضایت مندی زناشویی و تاب آوری در مردان چند همسر». پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز،1381.
50- قربانی،رضا.«رابطه تاب آوری و تعهد با کیفیت زندگی».پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان،1388.
51- Siward,A.,M.(2013).systematic cognitive processing,and resistance:Multi level issues in organizational behavior and strategy,Oxford,UK:JAI/Elsevier Scieence,115-132.
52- شولتز،دوان.نظریه های شخصیت.ترجمه گیتی خوشدل،تهران:انتشارات ویرایش،چاپ اول.1383.
53-Sarafino,E.C.92012).resistance to illness and personality.American Journal of Community Psycology,248,212-218.
54- دیماتئو، جان. تاب آوری، مفاهیم و کاربردها.ترجمه محمد حسین بخشایش،اصفهان:نشر شباهنگ،(تاریخ انتشار به زبان اصلی،2005).1387.
55- فتحی،فاطمه.«مقایسه سخت رویی و سبک های مقاله ای در بین دانشجویان ورزشکار و غیر ورزشکار».پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج،1388.
56- مدیحی،زهرا.«مقایسه تاب آوری و افسردگی دانش آموزان دختر تک فرزند و چند فرزند آموزش و پرورش شهر تهران».پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی،دانشگاه علامه طباطبایی،1380.
57- پیلتن،مریم.«اثربخشی درمان فراشناختی بر کاهش میزان افسردگی،نشخوار فکری و افزایش تاب آوری در زنان دیابتی نوع2»،پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه علامه طباطبایی.1391.
58- شکرکن، محمدعلی.«اثربخشی آموزش تاب آوری بر افزایش امید به زندگی دانشجویان متأهل».پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه علامه طباطبایی،1384.
59-کلینکه،سوزان.چالش های روانی قرن بیست و یکم. ترجمه شهرام محمد خانی،تهران:انتشارات ارسباران،(انتشار به زبان اصلی،2004).1384.
60- کلینکه،کین.رویارویی با چالش های زندگی در سده ی بیست و یکم.ترجمه علی محمد خانی ،تهران:انتشارات رسا،چاپ سوم،(انتشار به زبان اصلی،2003).1388.
61-سانتراک،الن.روان شناسی شخصیت.ترجمه مهرداد فیروزبخت،تهران:انتشارات ابجد.(انتشار به زبان اصلی،2002).1383.
62-Batell,T.R.(2005).developmental consequences through object relation, family systems, and resiliency theories.Behavior Res Therapy, 44(6), 245-261.
63- بشارت، محمد.«نظریه های سخت رویی»، مجله تازه های روان درمانی،سال چهارم،شماره 13 و 14،1387: 41-32.
64- ساپینگتون، دیوید.آسیب شناسی روانی. ترجمه حسین شاهی براواتی.تهران: انتشارات رشد، (تاریخ انتشار به زبان اصلی،2000).1384.
65-گوهری،سعید؛حسینی،سیامک.«ارتباط بین تاب آوری و امید به زندگی»،روان شناسی شناختی نوین،شماره8،1387: 55-45.
66- خوشمرام، فریده.«اثربخشی آموزش تاب آوری فردی(امید و عاطفه)، بر تغییر آثار سبک دلبستگی تا ایمنی دانشجویان متأهل دانشگاه علامه طباطبایی». پایان نامه کارشناسی ارشد،1388.
67-Oddgcri,F.,Daybarlauy.M.,martinussen,E.(2005).Resilience in relation to personality and intelligence.International Journal of methods in psychiatric research,14,67-85.

68- Nancy,R.A.,Pamela,A.,Jaqueline,B.920130.Resilience and coping strategies in adolescent.Journal of pdiativic nursing.Nursing Children and Young People,Volume20,Number 10:51-55.
69-Schnayder,R.,Lopezm.C.,(2012).Hardiness and Quality of life,Journal of Psycology,116,214-230.
70- Mary,E.Murawski.,Vanessa,A.,Milson,Kathryn.M.,Ross,Kati.A and e.t.(2009).Problem solving treatment adherence,and wight_loss out com among women participating in life style treatment for obesity.Eating behavior 10.146-151.
71- ایمان،محمدتقی؛افراسیابی،حسین.«ارزیابی الگوی اثربخشی مسئله یابی و حل مسئله جوانان توسط والدین».فصل نامه مطالعات جوانان،شماره9-8،بهار و تابستان1389.
72- شریعت مداری،علی.روان شناسی تربیتی.تهران:انتشارات امیر کبیر.1384.
73- سیف، علی اکبر.روان شناسی پرورشی:روان شناسی یادگیری و آموزش.تهران:نشر آگاه.1384.
74- قاسمی،نوشاد.« بررسی روند رشد مهارت های حل مسئله و راهبردهای فراشناختی در کودکان 3 تا 11 سال».پایان نامه دکتری، دانشگاه علامه طباطبایی. 1381.
75- شمسی خانی،سهیلا.؛ره گوی، ابوالفضل؛ فلاحی خشکناب،مسعود و دیگران.«تأثیر آموزش حل مسئله بر مهارت های مقابله ای افراد اقدام کننده به خودکش».مجله پژوهش پرستاری، دوره 1،شماره 3 ،1385: 39-31.
76- D’zurilla,T.,and Marvin,G.(1971).”Problem solving and behavior modcfication”,Journal of abnormal Psychology.Vol.78.
77- Davidson,J.,Stenberg,Rabert,J.(2003).pshycology of problem solving,combridge,uk,new York,university prosses.
78- کریمیان پور، غفار.« تأثیر آموزش شطرنج بر رشد مهارت حل مسئله در کودکان 5 تا 7 سال شهر تهران». پایان نامه کارشناسی ارشد آموزش و پرورش پیش دبستانی ،دانشگاه علامه طباطبایی. 1389.
79- آقا یوسفی،علیرضا.شقاقی،فرهاد.علیپور،احمد و همکاران.روان شناسی عمومی.تهران:انتشارات پیام نور،1386.
80- ابراهیمی قوام آبادی،صغری.«اثربخشی سه روش آموزش راهبردهای یادگیری بر درک مطلب،حل مسئله،دانش فراشناختی و سرعت یادگیری در دانش آموزان دختر دوم راهنمایی معدل پایین تر از 15 شهر تهران». پایان نامه دکتری،دانشگاه علامه طباطبایی. 1377.
81- عماری، حسن.«بررسی تأثیر آموزش راهبردهای آموزش حل مسئله در پیشرفت ریاضی و بهبود نگرش نسبت به درس ریاضی».پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه علامه طباطبایی. 1383.
82- اتکینسون،آر.ال.،اتکینسون،آر.اس.و هیلگارد،ای.زمینه روان شناسی هیلگارد.ترجمه محمدنقی فراهانی و همکاران،تهران:انتشارات رشد(تاریخ انتشار به زبان اصلی،1983).1385.
83- ال.سولسو.روان شناسی شناختی.ترجمه فرهاد ماهر،تهران:انتشارات رشد.1371.
84- مرادی،هوشنگ.«بررسی تأثیر آموزش پس ختام بر عملکرد حل مسئله و درک مطلب خواندن در دانش آموزان پسر پایه سوم راهنمایی شهریار».پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی تربیتی،دانشگاه علامه طباطبایی. 1382.
85- بیابانگرد،اسماعیل.روان شناسی تربیتی:روان شناسی آموزش و یادگیری.تهران:نشر ویرایش،1384.
86- سانتراک، جان دبلیو.روان شناسی تربیتی.ترجمه شاهده سعیدی،.عراقچی،مهشید و دانشفر،حسین.(1387).تهران:نشر رسا.2008.
87- آهنگی،اکرم؛عابدین،علیرضا ؛ فتح آبادی،جلیل.«رابطه بین تیپ های شخصیت با سبک های حل مسئله در کارکنان دانشگاه»،فصل نامه روان شناسی کاربردی،سال سوم،شماره4(12)،1388: 61-40.
88- Catherine,Chen.(2010).Teaching problem solving and data base Skills that transfer.Journal of business research.3(2010),175-181.
89- یوسفی لویه، معصومه.«راهبردهای حل مسئله»، مجله مشاور مدرسه،دوره پنجم، شماره 2،1388.
90- مدانلو، معصومه(مهناز).خدام،حمیرا.کلاگری،شهره و همکاران.«تأثیر آموزش به شیوه مبتنی بر حل مسئله بر سطوح یادگیری دانشجویان پرستاری».مجله گام های توسعه در آموزش پزشکی،مرکز مطالعات و توسعه آموزش پزشکی،دوره هفتم،شماره اول،1389: 25-17.
91- گانیه،رابرت ام.شرایط یادگیری.ترجمه جعفر نجفی زند.ویرایش علی اکبر سیف،تهران:انتشارات رشد،1368.
92- حمیدپور، حسن.«شیوه های حل مسئله»،ماهنامه پیام مشاور،دانشگاه تهران.1385.
93- ایزدی فرد، راضیه و سپاسی آشتیانی، میترا.«اثربخشی درمان شناختی – رفتاری با آموزش مهارت حل مسئله در کاهش علائم اضطراب امتحان»، فصل نامه علوم رفتاری،پاییز 89.
94- مرتضی زاده، مرتضی.«افزایش توانایی دانش آموزان در حل مسئله»،مجله تکنولوژی آموزشی،شماره8 ،40:1388-38.
95- Hayley harriet.Robin.(2008).Hope and ways of coping after breastcancer.phd dissertation of arts in clinical psychology in juhansbourg university.
96-محمدی شاهبلغی،فرحناز.«بررسی ارتباط امید و موثر بودن مقابله بیماران مبتلا به سرطان سینه در انستیتو سرطان وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران».پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم پزشکی کرمان.1383.
97- بویری،ایرج.«رابطه علمی بین خوش بینی،شوخ طبعی،سلامت روان و امید در دبیران راهنمایی شهرستان ایذه».پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی،واحد علوم و تحقیقات خوزستان. 1386.
98- خالقی عباس آبادی،سمیه.«بررسی تأثر واقعیت درمانی بر افزایش شادکامی و سلامت روان».پایان نامه کارشناسی ارشد مشاوره،دانشگاه شهید بهشتی تهران. 1388.
99- پاشا،غلامرضا.امینی،سهیلا.«تأثیر واقعیت درمانی بر امید به زندگی و اضطراب همسران شهدا» نشریه یافته های نو در روان شناسی اجتماعی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، دوره 3 شماره 9 زمستان1387: 50-37.
100- Valle,M.(2006).An analysis of hope psychological strength.phd dissernation of philosophy.department of pshchology university of south California.
101-Tierney,A,M.(1994).Analysis of a new theory of hope and personalityas measured by the California psychological inventory.phd dissertation of philosophy.graduate school of ohio state university.
102- رفیعی،حسن.اریکسون فرزند خود و معمار هویت.تهران:انتشارات دانژه.1381.
103- سلیگمن، مارتین ای پی؛رایویچ،باکارن؛جی کاکس،لیزا و دیگران. کودک خوش بین:برنامه آزموده شده برای ایمن ساختن همواره کودکان در برابر افسردگی.ترجمه فروزنده داور پناه،تهران:انتشارات درسا.1382.
104- فروم،اریک. انقلاب امید.ترجمه مجید روشنگر.تهران:انتشارات مروارید،1360.
105-Unisef.(2007).which skills are life skills?unisef/HQoo305/pirozi,an adolesecent boy points to text during an information session on HIV/AIDS awareness and prevention cairo Egypts.http://www.unisef.org/life skills.
106- Bishope,A.J and Martin,P.and Poon,L.(2006).Happiness and congruence in older adulthood:a structural modle of lisatisfaction.Aging and mental health,10,445-453.
107-Diener,D.Lucas,F.M and Smitil,H.I.(1999).subjective well-being:three decades of progress.Psychological-Bulletin,25,276-302.
108- گنجی،حمزه.روان شناسی بزرگسالان.تهران:مؤسسه ازاطلاعات.1371.
109–United nations population division.(2007).world population ageing 2007.New York.
110- میرزایی،محمد و شمس قهفرخی،مهری.«جمعیت شناسی سالمندان در ایران بر اساس سرشماری 1385-1335». مجله سالمندی ایران،شماره 5، 331:1386-326.
111- رزمی،لیلا.بهزادی پور،ساره و طهماسبی،صدیقه.(1395).اثربخشی امید درمانی گروهی بر افزایش تاب آوری و امید به زندگی زنان مبتلا به سرطان پستان.جراحی ایران،دوره 24، شماره 3 سال 1395: 68-60.
112- صادقی،مسعود ؛روشن نیا ، سمیه.«مقایسه امید به زندگی در نوجوانان خانوادههای چند فرزند و تک فرزند، دومین کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم رفتاری و اجتماعی» در:دومین کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم رفتاری و اجتماعی(۱۹اسفند)،تهران:مؤسسه سرآمد همایش کارین،1394.
113-غلامحسین زاده،الهام.«رابطه بین تاب آوری و مهارت های حل مسئله با رضایت زناشویی و رضایت جنسی در دانشجویان متاهل دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)».پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی، دانشکده علوم اجتماعی،دانشگاه بین المللی امام خمینی،1395.
114-جاهدمطلق،عذرا؛یونسی،سیدجلال؛ازخوش،منوچهر و فیضی،مرجان.«اثربخشی آموزش تاب آوری بر فشار روانی دانش آموزان دختر دبیرستانی ساکن خوابگاه».دوره 4،شماره 2 تابستان1394: 21-7.
115- رجاء،محسن.«اثر بخشی آموزش تاب آوری بر کاهش علایم اضطراب و افسردگی نوجوانان مبتلا به بیماری قلبی».پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه رازی،1392.
116- اسدی،الهه.«رابطه تعارض والد-نوجوان و تاب آوری با مشکلات روانشناختی نوجوانان مناطق چهارگانه آموزش و پرورش شهر شیراز». پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی،دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت،1391.
117- قمرانی،امیر.«اثر بخشی آموزش قدر دانی بر امید،تاب آوری، خوش بینی و شادکامی نوجوانان شاهد و ایثارگر و نوجوانان غیر ساهد و ایثارگر در سال تحصیلی 89-1388».پایان نامه دکترای روانشناسی عمومی،دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی،دانشگاه اصفهان،1389.
118- شیخ زاده،فرشته.«اثر بخشی آموزش تاب آوری گروهی بر شادکامی و سلامت عمومی دانش آموزان دختر دبیرستانی».پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی،دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه پیام نور تهران،1389.
119- بابا شهابی،روناک و کاشانی نیا،زهرا.«بررسي تاثير مهارت حل مساله بر اضطراب اجتماعي نوجوانان فاقد سرپرستي موثر مقيم مراكز شبانه روزي تحت پوشش سازمان بهزيستي استان كردستان».دانشگاه علوم پزشکی ایران،دوره 12،شماره 1بهار 1386: 25-18.
120- بذل،معصومه.«بررسی ارتباط مهارت حل مسئله و میزان سازگاری در دانش آموزان دختر و پسر پایه دوم مقطع دبیرستانی در شمال و جنوب تهران».پایان نامه کارشناسی ارشد راهنمایی و مشاوره،دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی،دانشگاه الزهراء(س)،1382.
121- Fauci,Alice Josephine &Manila Bonciani and Raniero Guerra.(2012).Quality of life,vulnerability and resilience: a qualitative study of the tsunami impact on the affevted population of Sri Lanka.Ann Ist Super Sanita.(2012). |Vol.48,No.2:177-188.
122- Shin,YH. Sim,MK.Kim,TI.(2006).Resilience and health-related quality of life in children with choronic illness.Journal of child nurs.12(3):Pp295-303.
123- Bell AC,Zunlla TJ.problem-solving Thearapy Depression:A Metaanalysis Clinical Psychology Review.2009;29:348-353.
124- Silverstone PH,Salsali M.Low self-esteem and psychiatriv patients:part 1-the relationship between low self-esteem and psychiatric diagnosis.J Gen Psychiat.2003:1-16.
125- سرمد،زهره و بازرگان،عباس.روش های تحقیق در علوم رفتاری،چاپ15،تهران:آگاه.1387.